“Yo estaba en Valencia, en mi casa de campo,
con una depresión tremenda por el reciente fallecimiento de mi mujer. Estaba al
lado del ordenador, sentado con un flotador en la espalda, por mis problemas
ocasionados por el buceo, leyendo Madera de Boj, cuando de pronto, Camilo José Cela habla de Concha y de su marido
José, un matrimonio excelente, gente maravillosa. Entonces me doy cuenta y
digo: ¡Coño!, ¿Pero si ésta es Concha, mi novia de juventud? Entonces, cómo
si hubiese algo que me estuviese avisando,
busco su número de teléfono y la llamo…
al otro lado del teléfono escucho su voz que no había cambiado desde que era
una moza y le pregunto como está… cómo se encuentra, pues yo sabía que se había
quedado viuda hace tiempo. Le cuento que mi mujer ha fallecido y ella, tras un
corto silencio, me dice que desconocía por completo esta triste noticia. Al
final, decido ir a Galicia a visitarla después de haber pasado tantos años, y…”
A persoa da que teño a honra e a
sorte de estar escribindo hoxe, conta na actualidade con 81 anos de idade;
naceu meses antes de que comezara a longa noite de pedra, no mes de xullo do
1936, no seo dunha familia humilde de Corcubión, onde seu pai traballaba de
zapateiro. Nesta vila, criarase Hipólito ata os 9 anos, idade na que marchará
coa súa familia para La Rioja ,
onde practicaría entre outros deportes o atletismo, chegando a ser nesta
disciplina, campeón provincial polo clube Educación y Descanso (“aunque había
nacido en plena mar” di, el). Nesta rexión, pasará a súa xuventude, máis voltará
todos os veráns a súa vila natal a pasar as vacacións, e vai ser precisamente
nun destes períodos estivais, cando un tío seu preguntaralle a Hipólito Patiño,
se quere ficar a traballar aquí, a bordo dunha draga, pois falecera por un
accidente laboral a bordo da mesma o encargado de manipular á manivela do
guinche, cando unha peza da propia máquina saira voando, impactándolle na
cabeza e matándoo por desgraza, no acto. Non era un posto de traballo moi
agradecido, pois antes de que acontecese dito accidente mortal, outro operario
rachara un brazo, manipulando o mesmo mecanismo. Dito guinche flotante a través
dunha polea e exercendo moita forza bruta, colocaba pesados bloques de formigón
no fondo do mar, pois se estaba a construir un peirao en Brens, localidade
pertencente na actualidade, ao Concello de Cee.
Hipólito rematará por aceptar o
primeiro traballo da súa vida a bordo desta draga, cun desgaste físico
esgotador, desenrolando a categoría de peón e mariñeiro, a bordo da mesma. Patiño
definirá a volta a Galicia, no documental, “El último Buzo” da súa mesma
autoría, como: “De vuelta a su terruño, empezó en Brens su andadura, allí
empezó a construir este hermoso muelle, que sesenta años después, aún sigue en
activo.”
Tras levar traballando no seu
primeiro oficio un mes, estaba un día de pé cun grupo de persoas ollando ao mar,
na beira do muelle que estaban a construir, cando ve saír á superficie moitas burbullas
que ascendían do fondo e máis tarde, a un buzo. É entón, cando Hipólito
abraiado e ollando cara a escafandra que sobresaía das augas, dí: - ¡Ya me
gustaría a mi bajar al fondo!-. Ao seu carón, está o xefe da obra que lle
pregunta, -¿Te gustaría trabajar de buzo?- Ao que de contado Hipólito lle resposta:
-¿Yo, de buzo? ¡Mañana mismo si hace falta, empiezo!-.
E así foi como Hipólito Patiño
Lamela, comeza a súa vida profesional coma buzo aos 17 años, en Brens (Cee), lembrándose
perfectamente da súa primeira inmersión, onde lle puxeron o traxe de buzo
fronte ao peirao de Perfecto Castro, e o mandaron descender a un fondo de entre
3 e 4 metros
de profundidade, operación que lle deu moito medo polo balbordo que facían as
burbullas de aire das súas mangueiras conectadas á escafandra, pero foise
serenando e ao seguinte día repite inmersión e colle un polbo de 9,5 kilos que
sube á superficie enganchado ás súas costas. Bautista Rojo, veterano buzo e
gran persoa, será seu mestre neste perigoso oficio, no que acaba de iniciarse.
A Hipólito a chamada das
profundidades mariñas xa lle viña no ADN, pois un tío seu, Leopoldo Lamela, xa
traballaba de buzo no despece de barcos, e agora atopábase traballando tamén, nas
obras portuarias.
Patiño, pasa pola obriga na época
de facer o Servizo Militar, cando seu padastro
chámao para cumplilo en Logroño. Ao remate da mili, retorna de novo coma
buzo á empresa na que comezara a traballar, Construcciones
Civiles, que na vila de Cee era coñecida como Cubiles. Pero según el gañaba
moi poucos cartos: 1.200 pesetas ao mes, a principios dos anos cincuenta do
século pasado.
Reanudada a actividade laboral,
Hipólito cásase cunha muller que era natural de Lugo capital e véñense a vivir para
a casa dos seus avós, en Cee. Ao pouco tempo de asentarse, levábase mal a súa dona
acostumada á vida de cidade, coa súa abuelastra que era unha muller de aldea.
Hipólito, entón, fala coa súa muller e dille que vai ir un domingo ata A
Coruña, para falar cun enxeneiro que está a construir os peiraos onde vai a
instalarse a factoría, PEBSA, (Pesquerías Españolas del Bacalao Sociedad
Anónima) no porto desa cidade. Unha vez chega á urbe herculina, entérase do hotel
onde está aloxado o enxeneiro que está encargado das obras e vai a falar con
el. O representante da empresa constructora queda abraiado da xuventude e da
afouteza de Hipólito e contrátao no mesmo intre, dándolle un traballo de buzo. No
porto herculino, traballaría uns meses con dinamita para barrenar unha gran
laxe de pedra, que se atopaba a metro e medio de calado e que impedía o enrase
do fondo sobre os que irían os futuros bloques de formigón, sobre os que se
asentaría a gran factoría bacallaeira. Lembra que había malos compañeiros nesta
empresa e por primeira vez, coñece a un buzo que tiña equipo propio. Tamén
coñece a triste nova de que a principios da década dos cuarenta, dous buzos
falecen neste mesmo porto coruñés, cando
desenvolvían traballos portuarios semellantes aos que el se atopaba
facendo nese mesmo intre.
Ao pouco tempo o xefe que tivera
en Brens, volta a buscalo, pero Hipólito só accede a súa petición cunha
condición: cobrar o mesmo salario que tiña na Coruña. Aceptada a súa oferta,
volta a traballar ao carón do veterano Bautista Rojo, coñecido do seu tío
Leopoldo Lamela, outro buzo que foi un fora de serie de quen Hipólito di que
habería que escribir tamén a súa historia, pois ben a merece.
Patiño, cando está a piques de
rematar por fin, a obra de bloques de formigón no peirao de Brens co seu
querido Bautista Rojo, un domingo aproveita e viaxa a Vigo na procura de máis
traballo. Fala que ao longo da súa traxectoria profesional coma buzo, chegou a
ver bloques de formigón de 1.500 toneladas de peso e que algúns deles, incluso
eran flotantes. Conserva a foto dun deles remolcado por un barco.
Cando chega ao edificio de Junta
de Obras del Puerto de Vigo, había un porteiro ao cal Hipólito lle di que ven
para ver se hai traballo de buzo para el, ao que o porteiro respóstalle:
-¡Hombre, yo fuí buzo también! Ahora estoy retirado y tengo este trabajo. El ingeniero
Jefe de personal está casualmente hoy domingo en la oficina cogiendo unos papeles
y te lo voy a presentar.- Tras falar con el, o xefe de persoal contrátao coma
buzo e lle di que pode vir xa cando queira para a cidade olívica.
Estamos na segunda metade da
década dos anos cincuenta do século pasado; neste novo posto, desempregando a
categoría de buzo inspector, traballaría Hipólito Patiño cinco anos e medio.
Adicaríase a percorrer as instalacións portuarias e os faros da ría de Vigo e
revisar que non sufriran desperfectos, especialmente os peiraos, así cómo visitar
e supervisar tamén as obras que se facían para a propia empresa do estado, Junta
de Obras del Puerto de Vigo. Se Patiño localizaba algún desperfecto nas paredes
ou escaleiras dos peiraos, el mesmo os arranxaba. Era un bo traballo pero según
el, non gañaba moitos cartos. En Vigo, comezou Hipólito Lamela a construir o
primeiro porto para Ferris de España.
Tras pasar na cidade olívica,
case que seis anos, e despois de coller as vacacións, Hipólito xunto a súa
muller viaxan a Barcelona a visitar ao seu cuñado. Foi entón, falando con el,
que traballaba nunha empresa de productos químicos, cando lle preguntou se non
habería oficio de buzo alí, e este respostoulle que non, que había moita crise
e que o pouco traballo que existía ainda por riba estaba mal pagado. Pero
Hipólito que era un home inquedo, foi ata o porto de Barcelona dando un paseo e
localizou a uns oficinistas que estaban instalados nun edificio pertencente a unha
empresa italiana, chamada Fincosit. Sería este persoal administrativo quen lle
presentaría ao enxeneiro que levaba os proxectos de construcción dos novos
muelles. Hipólito díxolle que era buzo e que traballaba para o estado, en Vigo.
O enxeneiro víuno xoven e con gañas de traballar e contratouno, decíndolle que
se viñera para Barcelona de contado. Hipólito dille ao enxeneiro italiano que ten
que ir a Vigo e decirllo ao seu xefe por que non o quere deixar tirado. O
italiano respóndelle que canto antes volte a Barcelona mellor, por que a súa
empresa collíu a adxudicación da construcción dos muelles dos silos e dos
contenedores do porto de Barcelona. Hipólito polo entón que xa tiña lancha e
equipo propio de buzo, coméntalle ao enxeneiro canto lle van a pagar por usar seu
equipo, sabendo que el gañaba en Vigo 3.000 pesetas ao mes, mentres que un peón
gañaba 900. O enxeneiro italiano coméntalle que se pode traelo todo nun camión,
el págalle 15.000 pesetas polo aluguer do seu equipo e outras 15.000 pesetas
polo traballo de colocar bloques… é dicir, gañaría 30.000 pesetas ao mes, o que
multiplicaba por dez o salario que gañaba na cidade olívica.
Hipólito Patiño Lamela, regresou
a Vigo para arranxar os papeis e abandoar definitivamente seu traballo coma
buzo, na Junta de Obras del Puerto desta cidade, para viaxar ao seu novo
destino en Barcelona. Curiosamente, quen ocupará a súa vacante será outro buzo
corcubionés: Juanito Liracho, do que
tamén falaremos noutra ocasión.
Xa integrado Patiño, na plantilla
de buzos da súa nova empresa, Fincosit,
ao principio pasounas canutas, por que os italianos trataban moi mal aos
españois, e había por riba un buzo andaluz que facía mal o seu traballo e a
mala praxis deste home, endosábanlla a Hipólito. Entón, un día, lles mandan aos
dous buzos facer un enrase de 25
metros de longo por 12 de ancho, sobre raís onde irían
colocados, posteriormente, os bloques de formigón; os primeiros doce metros os
faría o buzo andaluz e o resto, a continuación, Hipólito, o cal remataría un
pouquiño antes que o seu compañeiro. Unha vez os enxeneiros sondaron o traballo
feito, concluiron que o enrase de Hipólito estaba 10 centímetros máis
baixo que o do primeiro buzo, porque seguía a inclinación coa que o iniciara
éste. Nembargantes o enrase de Hipólito estaba perfectamente nivelado e
excelentemente rematado, polo que decidiron despedir ao buzo andaluz. Hipólito
Patiño faría con esta empresa italiana dous peiraos quebraondas, e outro para
os silos do gran, xusto debaixo de Montjuich.
Cando Hipólito lles decía desde
Barcelona aos seus amigos que gañaba 30.000 pesetas ao mes, non o creían e con
razón, pois era un salario estratosférico para a época.
A sona de Hipólito Patiño polo
porto de Barcelona, extendíuse de contado e a empresa española, Dragados y Construcciones andaba
preguntando por el. O buzo corcubionés, que cando vía que estaba a piques de
rematar a faena, xa estaba buscándose a vida noutra, coméntalle á súa muller,
que pronto vaise rematar o traballo en Barcelona e que ademáis enterouse polo
seu tío Leopoldo Lamela, que saíu nos xornáis, que van a traballar uns trinta
buzos, na ría de Bilbao, facendo unha gran obra. Finalmente, o matrimonio arrincará
para o País Vasco, e Hipólito traballará construindo un gran peirao en
Santurce, enrasando o fondo e colocando bloques de formigón, a súa
especialidade. Lembra que foi neste destino onde traballou nas piores
condicións meteorolóxicas da súa vida, pois estaba en mar aberto cunha
visibilidade, nula.
Unha vez rematada a obra no País
Vasco, volta para Barcelona por que Dragados
y Construcciones segue a ter moito traballo, no porto catalán. O enxeneiro desta
empresa que ten excelentes referenzas del, pois os italianos quedaran
encantados do seu traballo, o contrata de novo, pois o que van a facer e enrasar
e colocar bloques. O traballo de sempre… a súa especialidade. Na súa segunda
estadía en Barcelona, construiría Patiño o muelle do Príncipe, o muelle de
Contenedores e o muelle da Zona Franca. Sería aquí, cando lle roubarían a súa
segunda escafandra que gardaba a bordo da súa embarcación. A que conserva na
actualidade, en Cee, ten case que un século de antigüidade.
De Barcelona, trasladaríase o
buzo corcubionés a Sagunto, onde tivo unha sorte tremenda cun enxeneiro que
tiña moi boas referenzas del, o cal dalle unha información confidencial:
-En Tarragona tenemos una obra. Yo, ya
di referencias para que te llamen, pero tú de todas formas vete allí, por que
mira, hay unos ranas de Madrid que van a ir y van a cobrar el metro cuadrado de
enrase a 800 pesetas-. Hipólito alporízase polo elevadísimo prezo ao que lles
pagan o metro cadrado e así llo translada ao enxeneiro. Pero entón, este lle
dí: - Patiño, si va usted allí y le dice que lo hace por una peseta menos, la
obra se la van a dar a usted, pues nuestra compañía tiene mucha mano en Madrid.-
Hipólito, vai finalmente a Tarragona e lle dí ao enxeneiro xefe que el lle fai
o metro cadrado de enrase a 400 pesetas. Obviamente, déronlle o traballo e
pasou a gañar máis de medio millón de pesetas ao mes, no ano 1974. Para dar fe
do que afirma, ensíname o recibo da súa empresa Odea Empresas Agrupadas por valor de 568.425 pesetas. Con eses cartos na época podías mercar un piso ou
dous, dependendo da zona, e el mercou un apartamento na praia. Este traballo
adxudicáronllo no porto de Sagunto. Era tal a cantidade de cartos que gañaba
Hipólito na época, que lle chamaban El Cruyff
de los buzos que para os seus compañeiros de profesión sempre foi el buzo niño o cal comezara a traballar
con 23 anos para os italianos, prorrogando seu oficio de buzo, vinte anos máis.
Cando morre Franco todos os
traballos portuarios quedan paralizados. Era tal a relevancia e a
profesionalidade de Hipólito Patiño nas obras civiles coma buzo, que se pensou
desde a súa empresa en mercar unha avioneta para que desde Cartagena, o seu
último lugar de residencia, poidese voar ata a costa andaluza, evitando deste
xeito o tapón de tráfico rodado da estrada que dende Madrid ía ata o levante,
para deste xeito, controlar e supervisar tanto a situación de todos os portos
do Estado nesta franxa costeira, como para supervisar as obras que se comezaban
ou seguir o proceso das que estaban pendentes de rematarse.
A construcción de
infraestructuras portuarias sempre era o mesmo: primeiro, os enxeneiros e
peritos, dragaban o fango ou a area á profundidade establecida e se había
pedras, había que bolalas e sacalas. Logo se sondaba para obter a profundidade
e o leito axeitado, e a continuación con gánguiles, comezabase a rechear coa a
pedra de primeira, que era aproximadamente de 500 kilos de peso, para por a
base da obra sobre a que se ía construir o muelle. Enriba disto, facíase o
enrase, a base de por chá a gravilla que botaban a paladas dende a superficie e
que caía por riba do buzo como se fose choiva, o cal tiña que mesturala co
cemento que obtiña de rachar os sacos que lle enviaban. Cando esta capa estaba
firme, colocabase por riba dela un carril ou rail. A continuación facíanse
descender os bloques de formigón armado, que unha vez que chegaban ao fondo,
eran movidos grazas a este sistema de guías e colocados nos lugares precisos,
por que no fondo, estabas completamente a escuras. Deste xeito, íanse
superpoñendo fileiras de bloques de formigón, ata obter a altura precisa na que
se daba por rematada a obra.
Conta Hipólito, que seu tío
Leopoldo (do que se lle nota o cariño especial que profesaba por el, pois o
nomea numerosas veces ao longo da entrevista) si traballou en pecios, mentres
que el non, sempre o fixo en obras portuarias. Hipólito só mergullou en pecios
por deporte. Conta que estivo nun galeón, no interior da Badía de Rande e
fronte a praia de Langosteira, en Fisterra, no decurso dunha semana, en outro
pecio antigo a onde o levara seu tío, para que vise como era o traballo que
facía, onde non se gañaban moitos cartos e só se podía traballar no verán. Pero
a Hipólito o traballo en pecios non lle atraía, el quería faena para todo o
ano.
Segue a lembrar Hipólito Patiño
ao seu tío, Leopoldo, pois éste contáralle toda a súa vida. Foi un home fora de
serie. Foi un heroe na guerra, pois cando chegaron os falanxistas a Corcubión,
el cavou unha trincheira con 16 anos, para impedirlles o paso, e que tamén
estivo preso no Castelo de San Antón, na Coruña. Salvoulle a vida a un
compañeiro, cando estaba na fronte, cando iste ía a tirar dun cordón que
sobresaía da terra, para poñerllo a unha bota. Resulta que ese cordón era dunha
bomba caseira que eles mesmos facían para guindarlle ao inimigo. Ten outro
episodio impresionante sobre seu tío, cando éste tirouse cun aro salvavidas
dende a cuberta do cruceiro Canarias ao
bravo océano, para rescatar a un oficial que un golpe de mar fixera caer ao
auga. Finalmente, rescatouno e cando o Canarias
arribou ao porto de Ferrol, recibiron a Leopoldo Lamela con honores e ¡banda de
Música, incluida!. Concedederíanlle finalmente, por todas estas accións, tres
medallas acadadas polo seu valor no decurso da Guerra Civil española. Noutra
ocasión, de moi novo, collendo pinas, caíu duha árbore e ficou cravado no galo
dun piñeiro, ata que pasou unha persona e atopouno case que desangrado.
Foran a muller e os fillos os que
presionaran para que deixara Hipólito esta vella profesión, pero el di que nunca o tiña que ter deixado, pois
era boísimo no seu oficio, e sempre lle daban os mellores traballos de buzo que
había en España. E abofé que así foi. Rematou pois, retirándose desta
actividade laboral para adicarse xunto a súa familia, ao negocio dos
supermercados.
Máis a morriña polo oficio de
buzo que ainda tiña Hipólito Patiño, derivou en que para paliar ese valdeiro
adicouse a facer moitos vídeos e reportaxes da súa vida e da de outros buzos,
creando incluso una serie de capítulos, dos cales na actualidade, podemos ollar
moitos pendurados na canle de vídeos, Youtube,
pola internete.
Valls Perelló, adicaríalle a
Patiño un libro pola súa excelente traxectoria profesional como buzo ao longo
da súa vida, percorrendo a xeografía costeira española.
A este buzo corcubionés, xa retirado
do seu querido oficio, entroulle unha depresión moi grande coa morte da súa
muller e trasladouse de Valencia a Cee, a visitar a Concha, o amor da súa
xuventude da cal sabía que tamén ficara víuda facía tempo.
Estando Hipólito xa aloxado no
Hostal Galicia, un día, un cliente natural de Barcelona, ve a escafandra de
buzo exposta na libraría do salón e lle pregunta a Hipólito se el era buzo, ao
que Hipólito resposta que si. Entón o señor dille: -Yo conozco a dos buzos como
usted… los conocí en Barcelona… de hecho quien más conoció a uno de ellos fue
mi mujer-. Hipólito pregúntalle entón se sabe os nomes dos buzos e o cliente do
hostal lle resposta: -uno de ellos vivía en la calle Feijoo, y su mujer era muy
amiga de la mía…-. Entón, Hipólito perplexo, dille: -¡en la calle Feijoo vivía
yo! ¡Usted es el marido de la señora Sara, amiga de mi mujer y nosotros
vivíamos en el piso que estaba encima del suyo en Barcelona!-. Casualidades da
vida.
Finalmente, Hipólito Patiño e
Concha, foron amizando e conxeniando, ata facerse parella, mentres ela ainda se
faría cargo do seu hostal, catro anos máis, ata xubilarse.
Cóntame Concha que estivo no
decurso de quince anos vivindo e traballando en Londres, xunto a seu home José,
natural do Ézaro, con quen tivo dúas fillas, e que voltarían tras este tempo á
terriña para montar e rexentar o famoso Hostal Galicia, no centro de Cee, o cal
frecuentaban, entre outros, os escritores, Camilo José Cela e Francisco de
Ramón y Ballesteros os cales coñecéranse xa de nenos, cando ambos os dous
coincidiran estudando no colexio dos Xesuitas de Vigo, no decurso da ditadura
de Primo de Rivera (Cela Trulock, 54:2001). Anos máis tarde voltarían a
coincidir na Universidade de Santiago de
Compostela, sendo os dous moi bos amigos da familia de Concha.
Camilo José Cela, amante da Costa
da Morte, pasou os veráns, entre 1984 e 1989 aloxado no chalet da Xeitosiña, ao
inicio da praia de Langosteira, en Fisterra, nun lugar idílico e tranquilo, propiedade
dun abogado de Ameixenda que estaba casado cunha señora de Fisterra. A carón
desa vivienda estival, está hoxe ergueita unha lápida adicada ao Nóbel galego e
á súa obra. Alí, escribiría o escritor padronés, o seu derradeiro libro, Madera de boj, editado no 1999 e adicado
á Costa da Morte, para o cal, achegaríase a Camelle para visitar a José Baña
Heim… pero desta cita falaremos outro día.
Dos fillos de Hipólito ningún
quixo saber nada do oficio de buzo. Ao maior o trouxo nunha ocasión a mergullar
ás Lobeiras e saíu azul de baixo da auga… di Hipólito: -casi le pego, le dije:
pégate a mí siempre por que hay rocas por todos los lados, y resulta que
asciendo de una inmersión, y ya no lo veo. Entonces me empiezo a poner nervioso
y lo empiezo a buscar y a llamar por todas partes; ya estoy desesperado y en
esto que voy hacia la isla del Faro, y allí me encuentro a Fran tomando el sol
¡encima de un risco!-.
Hipólito Patiño, aos seus 81
anos, vai lembrándose de vivenzas que véñenlle á mente ao xeito que imos
falando… di: -Aquí en Galicia, tras colocar en el fondo del mar los bloques de
hormigón, se ponían en cuarentena para endurecerlos y cuando volvías para
quitarles las eslingas de debajo de ellos salían: nécoras, lubrigantes, pulpos,
vieiras, centollas… ¡había de todo!... recuerdo un día que fui a bucear aquí
dentro de la ría de Corcubión mismo y a dos metros de agua haciendo pesca
submarina ¡pesqué media chalana de sollas!... yo le dije a mi tío, ¡oye, paro
ya que me van a meter en la cárcel!. Entonces el va y me contesta: -Ti colle…
colle peixe, non te preocupes!-.
Vai rematando a tarde e
intercambiamos opinións sobre a pesca submarina de entón e a actual, sobre a
frescura que conserva ainda despois de desconxelalo, o peixe que pescamos os ranas, e falamos de Pelayo e Paco, que
tamén fan pesca submarina e son irmáns de Xosé Iglesias Lamela, aprezado amigo
meu, mariñeiro e poeta atlántico, e tamén pariente de Hipólito e grazas ao cal,
estou eu facéndolle neste intre, esta entrevista, para divulgala á sociedade.
Non contaba eu con que nesta
conversa tivera un De javu, máis tanto Hipólito como Concha, ese mesmo día,
no que acababan de chegar de pasar a tarde da praia en Caneliñas, (xullo de
2017) onde noutrora asentouse a famosa factoría baleeira, fálanme dunha muller chamada
Fina, viúva de fai moitos anos que é da zona, que vive case que illada e que
ainda na actualidade carrexa o argazo a lombos dun burro, para sementar con
elas as leiras que posúe polos arredores. Esta mesma muller, foi a que
coñecimos accidentalmente, miña compañeira actual (daquela noiva) máis eu, sen
saber entón quen era, no verán do ano 2005, cando fun a ensinarlle a Helena a
fermosa praia de Gures, dende o recén inaugurado miradoiro que alí se
construira. Entón atopámonos casualmente con aquela muller pequena e
rebuldeira, que cando xa marchabamos, preguntounos se a podiamos subir no noso
coche ata a parte alta de Caneliñas que xa linda coa estrada xeral que ben do
Ézaro, dirección Cee. Nós accedimos e ela metíuse de contado no coche cunha
bolsa de plástico e un sacho, e no breve espazo de tempo que nos levou chegar
ao lugar onde íamola deixar, contounos que tiña un fillo na Coruña que
rexentaba un bar. Pois si, que pequeno é o mundo! Fina, a muller da que me
estaban a falar agora mesmo, Concha e Hipólito, é unha supervivinte da zona, á
que os coches que siguen baixando coma tolos cara Caneliñas, principalmente no
verán, mátanlle gatos e pitas, tendo ela ademáis a súa casa pegada a esa
estrada de curvas imposíbeis…
Hipólito Patiño, como bo
afecionado á fotografía e a imaxe, ten gravadas antigas reportaxes sobre a
factoría baleeira de Caneliñas; unha delas en concreto, a chegada da derradeira
balea capturada e despezada aquí, así coma algún obxeto rescatado da mesma, xa
coa fábrica abandoada. Conta Hipólito que o aceite fino de balea sacábase do
seu cerebelo, por que case que non daba nin olor, nin botaba fume, de aí que
era destinado a igrexas e a casas de xente pudiente. Ese aceite depositabase
nas grandes vasixas que había en Caneliñas e que estaban soterradas na terra,
pero nun dos últimos lumes acontecidos na zona, quedaron danadas e remataron
por escachar. Quedan hoxe dúas, unha está na finca dun chalé cercano e outra foi
levada polo Concello de Cee. Do cráneo da balea, especifica Hipólito, sacabanse
4 toneladas de aceite fino!
Seguimos a falar doutras familias
de buzos da zona… Os que teñen o bazar aquí en Cee, teñen a escafandra e o
traxe doutro buzo.
A señora Lía, coñecida como a
filla do buzo da Casa de Couto, que rexenta na actualidade a Mercería Couto, tamén de Cee é filla do
buzo máis antigo da zona, (do cal di Hipólito que conserva algunhas fotografías)
conta que seu pai gañaba cinco pesetas diarias, e que as nais da época,
decíanlle ás súas fillas que se engancharan ao buzo, (seu pai) por que gañaba
unha fortuna! Eran as décadas do 1920 e 1930. Esta familia sempre tiveron
droguería e cree Concha que viñeran de Sardiñeiro.
En Cee, fronte ao Hotel A Marina,
hai unha casa de xoguetes e de artigos para nenos. Aquí danme Concha e Patiño,
outra referenza de outra familia de buzos, pero non lembran seu nome.
Remexendo na súa memoria, e a
medida que a conversa achégase ao seu fin, Hipólito segue a facer memoria de
anédotas que lle aconteceron ao longo da súa vida coma buzo. Lembra que nos
anos cincuenta, un kilo de ferro valía 5 pesetas, e que con eses cartos podías
ir ao cine e comer un bocadilo de xamón.
Unha vez estando traballando no
porto de Vigo, na zona da dársena, ve uha cousa que sobresae do fango de cor
azulada e preto dese obxeto, outro ferro. De contado avisa ao gruista e despois
de estrobar a peza, ízanna… conta Hipólito que en canto foi extraída do fango
brilaba coma se fose ouro, nun día de sol tremendo. Era un enorme lingote de
cobre que pesou 99 kg .
Cando foron a chatarrería a vendelo (era outros tempos) o chatarreiro pegoulle
mandarriazos para saber se era cobre puro, pois ás veces facíanse lingotes de
cobre bañados en chumbo.
Tamén atoparía Hipólito, tres
ánforas romanas que extraería do fondo do mar. Unha regaloulla ao seu xefe,
outra donouna ao museo da Guía, en Vigo (
a única atopada en Galicia) e a restante tena el. Lembra perfectamente, que en
Tarragona cando dragaban, debaixo do auga aparecían centos delas e lonxe da
costa tirábase o fango que se extraía das obras portuarias, onde polo medio,
ían moitas ánforas enteiras e en anacos. Di Hipólito: -En Tarragona había
tantas ánforas que nadie les prestaba atención-.
Hipólito quería doar todos os
obxetos arqueolóxicos que posúe, producto de achádegos casuais no fondo do mar, ao longo dos seus trinta anos como buzo
profesional e que son de grandísimo valor e tamén doar a súa biblioteca, ambos
fondos ao seu pobo, a Corcubión. De feito fai pouco tempo, fixo 24 paquetes que
foron levados ata o cárcere vello de Corcubión, xa restaurado este edificio,
para facer alí con eles unha sala museística, pero coa crise non chegaron nin a
expoñerse. O concello de Corcubión, os deixara nun espazo pechado e a Hipólito
non lle daba chegado o intre de velos expostos. Asi que un día falou co
Concello, reclamoullos e devolvéronllos. Entre eles, cóntanos que está a roda
do leme dunha goleta do século XIX, con borde de bronce, unha ánfora, moedas
romanas e visigodas que non lembra onde están, moita cerámica, unha roda de
muíño e parte dun bate romano de plomo… obxetos excelentes para enaltecer a
calquera museo histórico e arqueolóxico do mundo, atopados na súa totalidade,
no Mar Mediterráneo.
Hipólito segue a amosar
inquedanza e sensibilidade polo patrimonio cultural marítimo galego é confésame
que para el resultou decepcionante, cando organizou unha charla e posterior
visionado de películas da súa vida como buzo, na Capela do Pilar, en Corcubión.
Á cita acudiran amigos, incluido un matrimonio de Valencia que coñecían a
Hipólito e a Concha…levaron gaiteiros e un amigo seu de Corcubión, ata puso uns
pinchos ao remate do acto. Pois ben, comenta Hipólito que ningún político de
Corcubión, nin ningún mariñeiro do pobo acudíu ao acto que el mesmo se
encargara de publicitar con cartaces pegados por toda a vila. Máis, despois de ter publicado este artigo no meu blogue, puiden comprobar que a memoria de Hipólito xogoulle unha mala pasada, no que atinxe a este tema en concreto, pois si houbo mariñeiros no seu acto, como o atestemuñan dúas persoas desta profesión que contactaron conmigo para rectificar a opinión do buzo corcubionés.
Tamén botaba en falla Hipólito Patiño, na súa vila natal, unha estatua ou un símbolo público no que o pobo de Corcubión recoñecera aos seus buzos, a gran cantidade de traballo e de negocio que trouxeron para a súa vila.
Tamén botaba en falla Hipólito Patiño, na súa vila natal, unha estatua ou un símbolo público no que o pobo de Corcubión recoñecera aos seus buzos, a gran cantidade de traballo e de negocio que trouxeron para a súa vila.
...falamos do feismo presente en
moitos dos pobos e das aldeas galegas, e dos centos deles que fican abandoados.
A Hipólito isto, apénalle moito.
Lembra Patiño un grave accidente
acontecido en augas da ría de Corcubión, que lle contara seu avó, que víu como
un barco estourou preto dun pontón. Descoñezo se o torpedeiro Habana, que era o nome do barco
pertencente a Armada española, ao que Patiño fai referenza, por memoria do seu
avó, tivo un segundo estourido das súas caldeiras, xa no interior da ría de
Corcubión, pois o que realmente aconteceu, o fatídico 5 de abril do 1888, foi o
seguinte. O torpedeiro Habana, zarpa do porto de Ferrol, rumbo a Cartagena,
xunto a outros cinco navíos da propia Armada española, para reunirse no porto
mediterráneo con outras unidades navais de guerra, para realizar unhas
manobras. Cando o Habana, navegaba preto
do Cabo Touriñán, estouráronlle as caldeiras, morrendo no acto dous fogoeiros e
dous mariñeiros que ían a bordo. Como consecuencia deste grave accidente o barco
queda sen goberno e embarranca na costa de Touriñán, no medio dun forte
temporal. Miragrosamente, a dotación do cazatorpedeiro, Destructor, acada facer firme un remolque e tirar del para safalo
das pedras e remólcao ata o interior da ría de Corcubión, onde de seguro
chegaría o Habana, á vista de todos,
danado, semiafundido e botando fume, de aí a visión do avó de Patiño, afirmando
que un barco sufrira un estourido a bordo. Deste incidente, nacería anos
despois, o monumento de O cilindro
truncado en Corcubión, que conmemora esta traxedia, financiado polos
compañeiros sobrevivintes do propio Habana,
e polos do destructor Ariete, os que
erixirían dito monumento que estivo ubicado inicialmente, no antigo cemiterio
da vila, logo pasou a unha plazoleta privada, para finalmente colocarse, na
zona portuaria da vila de Corcubión, no interior dun espazo axardinado ao carón
do Clube Carrumeiro, onde existe un conxunto de tres monumentos, inaugurados o
5 de agosto do 1995, coincidindo co primeiro certame mariñeiro da Costa da
Morte. O primeiro é propio Cilindro
Truncado que se atopa ao carón do segundo: unha réplica dunha carabela da
expedición a América do galego, Cristóbal Colón, no 1492, coma símbolo da
emigración do pobo galego a este continente e o terceiro: unha áncora de ferro de
algo máis de tres metros de lonxitude, pertencente ao barco da Amada española, Cataluña, que no 1933 e rumbo ao seu
despece, fondeou nesta ría, non poidendo xa recuperar dita áncora cando zarpou,
porque ficou presa no fondo. Sería recuperada finalizando o século XX, por mergulladores
do clube Lobeira Pequena e colocada no seu emplazamento actual.
E xa como colofón ao excelente e
inédito contido desta longa entrevista de tres horas, a memoria de Hipólito que
está en plena efervescenza, lémbrase, que estando el recheando o fondo mariño, para
facer un novo peirao no porto de Barcelona, a xente tiraba entullos procedentes
do Barrio chino da cidade; entón, aparecíu un anaco de moble flotando preto da
súa embarcación. Hipólito díxolle ao seu axudante que o collese e unha vez a
bordo, descubren que no seu interior hai un tapiz enrolado, manchado de gasoil.
Cando o extenden, descubren unha marabillosa reproducción da escea literaria
cervantina que representa a Sancho Panza
na Ínsula. Dito tesouro, ainda está en mans do propio buzo corcubionés, ao
cal, fai anos, dábanlle varios millóns de pesetas polo tapíz, ¡pero non o
vendíu!.
A última visita que lle fixen a
este buzo corcubionés, en Cee, o 30 de decembro do 2017, foi precisamente, para
entregarlle o borrador deste artigo que vostedes están a ler agora, para que
lle dese o seu visto bó. Nesa mesma tarde de invernía, sentados ambos os dous
no sofá do gran salón do que outrora fora o puxante Hostal Galicia, lembrei as palabras de Concha, a actual parella de
Hipólito e dona do extinto negocio hoteleiro, cando ela nos contaba que esa
mesma ubicación, onde nós nos atopabamos agora, era elexida entre outras
persoas que frecuentaban o seu negocio a finais dos anos oitenta, polo Nóbel,
Camilo José Cela e polo seu amigo, e tamén escritor, Francisco de Ramón y
Ballesteros, Paco de Ramón, para a
familia de Concha. Dan fé destas relacións de amizade, as numerosas fotos da
época que ainda penduran das paredes deste espazo.
Despois de acomodarnos fronte ao
televisor, da áxil memoria de Hipólito Patiño, ainda emanaron algunhas
historias máis sobre a súa dilatada vida, dignas de seren divulgadas.
Unha destas historias, que da fé
da relevancia e da paisón coa que se adicou este buzo xubilado ao mundo do
audiovisual a principios deste século, aconteceu na Feira Internacional de
Muebles de Valencia, en concreto, nun expositor dunha gran empresa, cando no
decurso de tres días estivo visionándose nunha gran pantalla,
ininterrumpidamente, un documental da súa autoría, titulado: Los cañones del Júcar. Conta Hipólito, relacionado con este episodio, que el
agasallara cunha copia en dvd deste programa, a un empresario valenciano a
bordo do seu iate e que éste púxose de contado a visionalo xunto aos seus
convidados. O propietario, cando rematou de velo, colleu outro dvd que el mesmo
mandara gravar a unha equipa de profesionais, o cal lle custara unha morea de
cartos e guindouno ao mar!
Cóntame Hipólito, que non son
poucas as veces que sentado no sofá fronte ao televisor e coa estufa ao seu
carón, reláxase vendo, precisamente, seu documental: Los cañones del Júcar, ambientado coa música de fondo de Tres lunas de Mike Oldfield, coas imaxes
de inicio que reproducen o fermoso pobo de Cortes de Pallá. Este capítulo é o
que garda con maior agarimo e ademáis o que lle valíu un premio da Comunidade
Valenciana, convidándoo a el e a Concha, a tres días de estanza a gastos pagos
nun balneario da zona alta do río Júcar. Dito capítulo é un dos moitos que
forman parte da exitosa serie España
insólita, creada polo propio buzo corcubionés, polos cales recibíu premios
en numerosos concellos españoles.
Outro documental, autoría do
prolífico Hipólito Lamela, e que leva por título: El último buzo, é unha reproducción que lle custou meses e meses de
traballo, procurando imaxes e filmacións sobre a historia do mergullo e de
películas antigas sobre buzos, rescatadores de pecios na Internet. Hipólito,
actualmente di que non sabe cómo foi quen de facer semellante traballo, e que
hoxe sería impensable realizalo. Ten fotos orixinais de Leopoldo Lamela, seu
tío, un buzo dos de antes, un auténtico heroe para el, e que o considera o
mellor buzo da historia en España. Dito documental, posúe unha ambientación
musical extraordinaria, acorde con cada parte do vídeo de 35 minutos de
duración, e do cal di o propio Hipólito que desfrutou moito facendo estas
reportaxes, para divulgar a historia de seu tío, a súa propia, e as súas
profesións, ateigadas de perigos, visiblemente emocionado. “Yo lo pasé muy
bien, creando, creando… disfruté mucho.”
Un anaco da voz en off do propio
Hipólito, no documental, El último buzo,
é unha fantástica e inédita testemuña oral, dun accidente que case lle custa a
vida ao seu tío, Leopoldo Lamela, o gran buzo, cando éste descendeu a un pecio,
na costa de Camariñas, para recuperar a hélice de bronce dun navío afundido
nese litoral, episodio que o propio Leopoldo contou ao seu sobriño, e que éste
cunha memoria inaudita, reproduce neste programa. Esta é a transcripción
completa: “Hallá por los años cincuenta, en unos bajos que hay cerca de
Camariñas, aquella fatídica mañana, Leopoldo, bajó a inspeccionar una hélice de
un barco hundido. Era el objeto más valioso que se encontraba en el barco.
Localizada la hélice se puso manos a la obra. Limpió el sitio, adosó la carga
de profundidad y dio señales a su ayudante para que lo subieran. En este
momento aparece el armador. Le comunica a Leopoldo que deje la carga para otro
día, pues el tiempo amenazaba tormenta. Leopoldo no le hizo caso y el mismo
conectó los cables. La explosión fue tremenda. De momento todo había salido
bien. Había que esperar un tiempo prudencial para que el fondo del mar se
limpiara, aprovechando esos momentos para comer. Esperaba una tormenta y
Leopoldo comió sin sacar el traje, básicamente sin terminar de comer, le
pusieron la escafandra cuando la tormenta estaba prácticamente encima. La
tripulación atenta suministraba el aire y el buzo se sumergió. En una mano
llevaba las eslingas para enganchar la hélice. Leopoldo según iba bajando se
daba cuenta que el agua aún estaba turbia. La hélice se había desprendido y
estaba clavada en el fondo. El buzo en aquella oscuridad trataba de
engancharla, y al final lo logró. Mandó señales a su guía para que los
maquinillos en superficie viraran. Todo transcurría según lo previsto. El
personal atento a nuevas señales. De pronto el maquinista sintió algo raro. La
hélice se había desprendido, cayendo sobre Leopoldo. Su pierna derecha
permanecía sujeta bajo la hélice. Él notaba que se había partido por cuatro
sitios. El dolor era infinito, nadie lo podía socorrer. Los gritos se perdían
bajo el agua. La sombra del barco destacaba sobre el buzo. La tripulación
aterrada miraba hacia el mar… nada podían hacer, más que estar atentos. El
chorro de aire salía a superficie. El buzo luchando bajo el agua… los peces
merodeaban y nadaban muy nerviosos. A unos metros, Leopoldo luchaba por su
vida. El dolor era muy intenso. Me consta que en aquellos momentos se acordaba
de su mujer y de sus hijas (catro). Después de tanta lucha, la pierna se
desprendió. El zueco del buzo había servido de cuña. En superficie los hombres
se preparaban para lo peor. Su fiel guía estaba atento; de pronto, una llamada
de auxilio, y el guía tiró de la cuerda, Leopoldo sin poderse controlar subió a
la superficie a la velocidad del rayo, dispuesto a matarse contra el casco del
barco, pero gracias a la pericia de su fiel ayudante, logró librarse de una
muerte segura. Y así fue auxiliado por sus compañeros. Fue desnudado con toda
la rapidez y colocado en una cámara de descompresión. En ella permaneció varias
horas, hasta que al fin se lo llevaron en una ambulancia al hospital. Tenía la
pierna fracturada por cuatro sitios, y allí permaneció varios meses. Recuperado
ya de sus graves lesiones, trabajó en varios puertos españoles, en obras
menores. No le hizo falta un psicólogo, ni nada parecido. La vida tenía que
continuar, y así fueron transcurriendo los días y los años. Sus compañeros
tenían gran afecto hacia el… sus jefes lo tenían como oro en paño. Y así iba
transcurriendo su vida. Allá por los años setenta, Leopoldo se encontraba
trabajando en el superpuerto de Bilbao, fue una obra de titanes, allí trabajaba
cuatro horas diarias a 30
metros de profundidad, para el no había ni horario, ni
metro. Posiblemente fue el mejor buzo de España. Años después ya se encontraba en Cádiz
construyendo el puente de Carranza sobre la bahía del mismo nombre. Allí cosa
extraña en este país, sobre todo si es un obrero, le impusieron la medalla de
bronce en el trabajo. Después de una larga enfermedad que lo postró en una
silla de ruedas, murió a los setenta años.”
Especifica Patiño, que O buzo
baixo o mar, vai dirixindo a manobra cun cabo que está unido ás mans do seu
guía en superficie. O buzo vai dirixindo a manobra e di que algunhos compañeiros
de profesión teñen falecido por accidentes neglixentes e por malos entendidos.
“Pero la vida seguía y había que continuar. Entre sustos y alegrías y entre
puerto y puerto, se iba forjando la vida del buzo Patiño.”
A voz en off de Hipólito, segue a
narrar a súa propia historia e a súa propia autobiografía: “a lo largo de su
vida tuvo tres accidentes bastantes graves… un bloque de hormigón de unas
cuarenta toneladas que le pasó rozando tras desprenderse del guinche, una
rotura del cristal de la escafandra, y un bloque de hormigón de 40 toneladas
que le cortó la manguera de aire y lo aprisionó al fondo. Por aquellos días se
encontraba Patiño construyendo el puerto de la zona franca de Barcelona. Todo
transcurría sin novedad. El buzo, ayudado por sus hombres se metió bajo el
agua. En superficie, la grúa estaba preparada para colocar el primer bloque. El
hombre ignorante de lo que iba a ocurrir, bajaba con la rutina de todos los
días. La tragedia estaba servida. Aquella mañana se habían colocado varios
bloques. Todo transcurría sin novedad. De pronto, por un fallo técnico, el
bloque se desprendió. Pasó rozando por la parte derecha del buzo, pero no se
libró de que cayera sobre la manguera. El buzo peleó casi sin aire para
arrancar la manguera de aquel bloque de cuarenta toneladas… el aire por la
manguera rota salía a borbotones y la presión comenzó a bajar. Parte de aquella
manguera aún no se había desprendido. Al buzo le faltaban las fuerzas. El buzo
seguía luchando. En superficie, el personal estaba alarmado. La manguera subía
a flote, sin control ninguno. Casi, con el último aliento, tiró de la manguera
y se desprendió. Los ayudantes lo subieron para arriba. Gracias a la rapidez
con que actuaron sus compañeros el buzo volvió a la vida. Como si nada hubiera
ocurrido, a los pocos días ya se encontraba trabajando en los muelles de
Barcelona.”
Cando lle acontecíu este
accidente, estaba a traballar Patiño, entre os 12 e os 14 metros de
profundidade… a máis de 20
metros era difícil que traballara en portos. Dous anos
despois, traballou no superpuerto de Bilbao xunto ao rana, Juan de Santander, logo
no porto deportivo de Llavaneras, en Masnou e posteriormente en Cartagena, onde
construíu o primeiro dique hidráulico de España. No puerto de Alúmina en San
Cibrao, na Mariña, realizou o derradeiro traballo como buzo da súa vida,
desenrolando ao longo da mesma, aparte do oficio xa coñecido de construcción e
supervisión de portos e diques, os traballos tamén de soldadura submarina,
salvamentos marítimos, dinamita en roca, colocación de tubería, dragados e
melloras portuarias.
“Los tiempos se iban modernizando
y los hombres ranas se mezclaban con los buzos, y los buzos iban
desapareciendo. Se iban imponiendo otras tecnologías. Así iba desapareciendo
aquella saga de hombres fuertes y valientes que fueron los hombres de
escafandra. El último buzo tuvo que tomar una decisión: jubilarse o vestirse de
rana… y eligió la primera.”
Unha vez máis, repítese no meu
interior o agradecemento oceánico a todos os buzos galegos que como Hipólito
Patiño Lamela, contribuiron co seu arriscado oficio, a engrandecer a historia
marítima do noso pobo e que por sorte imos aos poucos arrincando da súas
memorias… outros xa marcharon fai anos cara outro espazo, levándose con eles
por desgraza, inéditos e abraiantes relatos coas súas inmensas memorias sen
valeirar e cos seus coñecementos perdidos para sempre sen que houbese un cabo
guía que fose quen de rescatar… estarán compartindo experienzas e conversando
cos enxeneiros, Alexei Ananenko e Valeri Bezpalov e co operario Boris Banarov, que
o 26 de abril do 1986, puxéronse os traxes de mergullo, ainda sabendo que se
dirixían a unha morte segura e arrepiante, sen dubidar en dar as súas vidas
pola humanidade, deixando os dous primeiros, muller e fillos, e soportando
niveis de roentgens/hora, 25 veces superiores á tolerancia humana…si, ainda
así, acadaron abrir as válvulas das piscinas de auga que se atopaban,
baixo o reactor nº 4 da central nuclear, Vladimir Ilich Lenin, (Chernobyl) que
acababa de estalar polos aires, pola mala praxis, pola sucesión dun feixe de
erros e por mor a unha proba de seguridade mal executada, quedando danado o
sistema informático que impedía abrir automáticamente, ditos sistemas de
evacuación de auga.
“¡Oh, Madre Rusia! ¡Oh, Madre
Rusia, cuánta gente ociosa e inútil, llevas sobre tus espaldas!”. (Pavlovich
Chekhov 362:1994).
Coma sempre afirmo, sinto e amo…
somos salitre.
© Fernando Patricio Cortizo 2017
Foto1: Xullo de 2017. Hipólito coa súa escafandra, en
Cee. Fernando Patricio Cortizo.
Foto 2: Ano 1950. Equipa de Educación y Descanso. Logroño. La Rioja.
Foto 3: Ano 1953. Brens. Co seu axudante do Ézaro, a bordo.
Foto 4: Ano 1954. Hipólito Patiño, nun mastro dun barco,
Corcubión. Ramón Caamaño.
Foto 5: Principios dos anos 60. Vigo. Cun ánfora romana de
2.000 anos de antigüidade que tiña dentro un polbo de 7 kg .
Foto 6: Mediados dos anos 60, Vigo. Construindo o 1º peirao
de Ferries de España.
Foto 7: Anos 60. Construindo o 1º porto de contenedores de
España, en Barcelona.
Foto 8: Anos 60. Hipólito Patiño, entrando na auga, nalgún
porto do Mediterráneo.
Foto 9: Fináis dos anos 60. Facendo pesca submarina en Quenxe, co
seu tío, na ría de Corcubión.
Foto 10: Capa da serie documental, “España insólita.”
Foto 11: Capa do documental, “El último buzo.”
Foto 12: Fináis dos 70. Construindo o 1º porto hidráulico de
España, en Cartagena.
Foto 13: Principio dos 80. Tarxeta profesional.
Ningún comentario:
Publicar un comentario