A primeira vez
que tiven constancia do tráxico naufraxio do trasatlántico alemán, Salier, foi grazas a unha pequena
escolma publicada polo xornal coruñés, La Voz de Galicia, a principios dos anos
noventa do século pasado, precisamente sobor dos sinistros marítimos que causaran
o maior número de vítimas no litoral galaico ao longo da historia. No que
atinxe ao Salier, nada máis e nada menos que falábase da
arrepiante cifra de 281 mortos, a totalidade da súa tripulación e pasaxe, que
na madrugada do 8 de decembro do 1896, eran engulidos por un impoñente
temporal, tras colidir violentamente o barco da poderosa navieira Norddeutscher
Lloyd, cunha cabeza de pedra dos temidos baixos de Corrubedo, no medio da máis
absoluta escuridade nocturna.
Este sinistro marítimo, acadou o arrepiante cuarto
posto no ránking de vítimas causadas por un naufraxio na costa galega ao longo
da súa historia, (sen ter en conta a perda do buque galo, Jeanne d´Arc, afundido
mar adentro fronte o Cabo Fisterra, no 1834 co balance de 350 vítimas.
(Patricio Cortizo, 2016:423)).
O primeiro posto osténtao a perda da fragata Santa
María Magdalena, que na madrugada do 2 de novembro do 1810 no interior
da ría de Viveiro, formando parte este navío da Expedición Cántabra, foise a
pique xunto ao bergantín Palomo e
outras embarcacións de transporte menores, polo forte temporal de compoñente
Norte, contra os illotes de Os Castelos a carón da praia de Covas, perecendo máis de 500 homes que ían a bordo (Carlos Nuevo Cal, cronista oficial de Viveiro e o arqueólogo, Antón López, defenden a cifra de 800 vítimas, as que afogaron esa madrugada, a meirande parte delas ían a bordo da Magdalena que portaba a bordo o excedente de dúas tripulacións náufragas, pertencentes a dous transportes de tropas afundidos na costa Cántabra); séguelle moi de preto no segundo lugar, o naufraxio
do HMS
Captain, acontecido o 6 de setembro do 1870 afastado unhas poucas
millas do Cabo Fisterra, no medio dunha baga de mar de SO a finais do verán,
perecendo 453 homes… a meirande traxedia da Royal Navy en tempos de paz; o
terceiro posto é para o galeón Santiago,
pertencente á flota de Martín de Padilla, o adiantado de Castela, que o 28 de
outubro do 1596 foise a pique xunto a outras 24 naves, nos arredores do Cabo
Fisterra tamén polo temporal, perecendo 307 homes que ían a bordo.
Fai anos, caeu
nas miñas mans o entretido libro de Juan Campos Calvo-Sotelo que leva por
título, Náufragos de antaño, obra na
que recompílanse unha vintena de episodios sobre naufraxios acontecidos na
Costa da Morte, entre eles o do Salier. Nestas últimas vacacións de inverno, volvín a
desfrutar da súa lectura e a determe especialmente, nas ducias de marcas e
suliñados que lle fixera ao seu texto a primeira vez que o leín. Puiden tamén
lembrar unha anéidota moi especial que me aconteceu con este libro. Tería miña
filla Lira, uns tres anos, cando eu estaba sentado escribindo fronte o
ordenador, no mesmo lugar onde me atopo agora mesmo, facendo o propio. Ela, moi
espelida sempre, preguntoume sentada ao meu carón no seu escritorio, por qué
tiña o libro cheo de debuxos e de números… non debíu de ser moi convincente a
explicación que eu lle din que pasado un anaco, seguindo eu absorto na pantalla
do ordenador, achegóuseme e poñéndome o libro aberto diante pola primeira páxina
onde eu fixera as anotacións, díxome: -toma papi… fixen unhas flores.-
Un par de
autores do país que nos estreabamos no apaisoante mundo das publicacións de
naufraxios, uns anos antes de que no 2002 fixera o propio Juan Campos
Calvo-Sotelo, non fumos quenes de acadar nin a amenidade, nin a riqueza de
anéidotas e historias coas que este polifacético psicoterapeuta, soubo plasmar
de xeito ben entretido no seu libro, concretamente, as referentes aos capítulos
dos naufraxios do Great Liverpool, HMS
Serpent, Dom Pedro, Salier e Trinacria, que son as miñas preferidas
do seu traballo, dende o punto de vista dun agradecido lector. Pero, foi precisamente no capítulo que
narra a perda do Salier en Corrubedo, onde conta Juan Campos unha historia
que nace dunha sepultura onde xacían soterrados o capitán deste buque alemán, xunto
a tres meniñas de entre un e dez anos, que ían tamén a bordo deste barco coma
pasaxe, formando parte do continxente de emigrantes que dende a vella Europa
procuraba un futuro mellor rumbo ao continente americano. Os catro cadáveres, foran
atopados deitados polo temporal, no bravo e fermoso areal de As Furnas, na parroquia
de Santa Mariña de Xuño, pertencente actualmente ao Concello do Porto do Son.
“Aquel apuesto marinero pelirrojo y aquellas
tres niñas rubias surgidas del mar en la noche tempestuosa, venidas de un barco
que nadie había visto ni oído, un gran navío invisible y fantasmagórico,
concitaron un aura milagrosa en torno suyo. El misterio de su presencia en los
arenales los envolvía en un áurea de aparición sobrenatural. Poco a poco las
madres de Xuño y de las aldeas vecinas comenzaron a acercar a sus hijos
enfermos para sanarlos y a los sanos para protegerlos hasta las tumbas del
capitán y las tres pobres emigrantes. La tradición se estableció en torno al 29
de septiembre, fiesta de San Miguel, copatrono de Santa Marina de la parroquia.
Ese día las madres hacían yacer a sus hijos sobre la tumba de las tres niñas
del Salier con la esperanza de
ahuyentar el cólera, el tifus y otras enfermedades que azotaban con frecuencia
la zona y mantenían muy alta la tasa de mortalidad infantil.” (Campos Calvo-Sotelo,
2002:390).
Como podemos aprezar na fotografía seguinte do ano 1962, corrobora que Juan Campos Calvo-Sotelo, levaba razón; vese a un meniño deitado boca arriba cos xeonllos dobrados, xusto enriba da tumba dos náufragos do Salier.
Mais,
mergullémonos na historia e retrocedamos no tempo ata esa fatídica madrugada,
vivida fai agora centovintedous anos e medio. Facía só unhas horas que o Salier zarpara rumbo ao porto de
Vilagarcía de Arousa, abandoando o porto de A Coruña, surxideiro onde subiran a
bordo 52 emigrantes (41 galegos, 10 asturianos e un leonés) onde sen sabelo,
faría o buque alemán a derradeira escala, curiosamente rendindo a súa
derradeira viaxe, pois a súa naviera decidira que tras facer esta travesía iría
destiñado ao despece. Deixando o Golfo Ártabro pola popa, o tempo empeora e o Salier capea un forte temporal de
sudoeste, rumbo ás rías Baixas onde xa nunca arribaría.
Coas primeiras
luces do 9 de decembro do 1896, un patrón dunha lancha de pesca, arriba ao
porto de Vilagarcía de Arousa e informa nada máis tocar terra que facía unhas
horas vira afundirse no Cabo Corrubedo un buque de gran porte. Dende o porto
arousán, zarpa de contado un vapor no seu auxilio. (Patricio Cortizo, 2000:299)
Escribía a
prensa de finais do século XIX, que o único supervivinte ao tráxico naufraxio,
fora un boi que saira polos seus propios medios ao areal de Xuño. Os días que
seguiron ao naufraxio do trasatlántico alemán fronte a Corrubedo, a costa entre
este pobo e Queiruga, amosábase ateigada de restos do barco, da súa carga e de
cadáveres… moitos cadáveres que, na súa meirande parte foron soterrados nos
areais onde o mar os depositou, polas xentes e a veciñanza da contorna.
“Telegrama: Puebla del Caramiñal, 10 de
diciembre, 2:40 de la tarde. Urgente. El Salier se fue a pique frente a la playa de Juno, situada a pocos quilómetros
de Porto do Son; sucedió el siniestro de madrugada, del lunes 8 al martes 9,
antes de doblar el Cabo Corrubedo. Se desconoce el punto exacto dónde se
hundió. Ayer se recogían diez cuerpos sin vida, cinco mujeres, tres niños y dos
hombres. Salen efectos del buque hundido, baúles, maderas, y ganado. Desde el
Cabo Corrubedo hasta el Son todo sembrado de restos del barco. Fuerte viento de
sudoeste.” (La voz de Galicia).
“Carril, 10 de diciembre, 3:10 de la tarde.
Urgente. La embestida del Salier en
los bajos de las Basoñas, hundido frente a Corrubedo debido al fuerte temporal
y a la gran niebla reinante en la zona, se perdió el barco con la carga, con
los pasajeros y tripulantes. El mar arroja muchos cadáveres. El impresionante
temporal, cubierto por la noche hizo que los supervivientes de la tragedia en
un primer momento tras el embarrancamiento fueran presa del pánico.” (La Voz de Galicia).
O día 12 de
decembro, recollíanse 32 corpos pertencentes á pasaxe e á tripulación do
malogrado buque alemán, sendo un deles o do seu capitán, o Señor Gerhard Wempe,
que xunto ao corpo de cinco meniños (serían finalmente tres meniñas) serían
soterrados no cemiterio municipal de Santa Mariña de Xuño, mentres que ao
resto, a medida que foron atopados, se lles daba sepultura nos propios areais
onde eran deitados polo mar.
O día 13 de
decembro atoparíase unha morea de 35 cadáveres na praia do Son (outras fontes
falan que foi na de Queiruga) e incriblemente un boi que saíra vivo das
axitadas augas. Os alcaldes das vilas de O Son, A Pobra, Riveira e Muros informaban
ao cónsul alemán do soterramento das víctimas do Salier.
Recentemente,
nunha visita que fixemos a AC Naufraxios Galegos á Illa de Sálvora, e ao pobo
de Aguiño, Antonio Parada Mariño, Tucho,
anfitrión desta memorable xornada, explicoume nunhas das numerosas conversas
que tivemos ao longo do día, que antigamente, cando unha persoa denunciaba ante
a autoridade de mariña a aparición dun cadáver na ribeira, ésta obrigaba ao denunciante a metelo nunha
caixa de madeira para posteriormente entregarllo a dita autoridade militar quen encargábase finalmente de darlle sepultura. Di Tucho que súa avoa lle contaba como esta desagradable tarefa recaía nas mulleres que tiñan que portar na cabeza o caixón co cadáver. Este feito,
provocou, que na meirande parte dos casos os propios veciños da contorna onde
se producira un naufraxio, soterraran aos mortos nos mesmos areais, pois ditos trámites facían
perder días de mar aos homes e tempo prezado que empregar nas tarefas do agro e da casa, ás mulleres.
No caso do
trasatlántico galo, Dom Pedro, afundido no 1895, e no do Salier, no 1896 (o que nos ocupa) ambos os dous sinistrados nos
baixos de Corrubedo, fixeron que tivese que encherse o litoral de ducias de
cadáveres, que como sabe a xente do lugar pola memoria dos seus antergos,
reiteramos, tiveron sepultura nos propios areais onde o mar os deitou. Práctica
por certo extendida en todo o litoral galego e perfectamente documentada,
especialmente na prensa da segunda metade do século XIX.
Voltando ao
naufraxio do paquebote alemán, Salier,
a cifra oficial de corpos atopados foi de 72. Soubemos tamén, grazas ás
testemuñas de Laureano, famoso buzo de
escafandro de Fisterra, que foi entrevistado polo novelista Francisco Camba, no
1931, (Campos Calvo-Sotelo, 2002:371) que foi éste mergullador o primeiro en
descender ao pecio do buque alemán aos poucos días do seu naufraxio, xunto a José
Teira, persoa que atopou o lugar exacto onde descansaba o pecio do Salier, tamén buzo e natural de
Riveira, avó do mítico buzo José Teira Fernández, O Cabalán. Laureano, tras vencer a forza que facía unha das portas que se abrían ao salón principal do
buque dende a cuberta do trastlántico, viu como se botaban enriba deles unha
morea de cadáveres pertencentes a pasaxeiros que morreran afogados nese espazo,
coas súas bocas e ollos abertos como xamáis vira, no seu derradeiro intento de
gañar a cuberta do buque, obxectivo que por desgraza non acadarían.
O Salier tiña 3.214 toneladas de rexistro
bruto, 107,15 metros
de eslora, 12,06 metros
de manga e 9,85 metros
de puntal. Fora construido nos estaleiros de Hull, Inglaterra, no 1875. Inicialmente
contaba coa típica máquina compound,
instalada nos vapores destas características, para anos despois albergar unha
de tripla expansión que lle permitía acadar velocidades de ata 13 nóos, cunha
potencia de 2.200 cabalos. A bordo
podían viaxar ata 750 pasaxeiros, instalados nos seus respectivos camarotes.
Afortunadamente o buque ía a un terzo da súa capacidade cando se foi a pique, o que evitou unha traxedia ainda maior se cabe, cun
navío que ía cruzar o Atlántico rumbo a América do Sur.
Pero voltemos
de novo á aparición do cadáver do suposto capitán do Salier e aos das tres meniñas da súa pasaxe, na praia de As Furnas.
É de novo, Juan Campos Calvo-Sotelo, o que na páxina 388 do seu traballo,
transcribe o contido das actas pertencentes a estos catro cadáveres, contidas
no Xulgado de Porto do Son, en concreto, no libro de defuncións nº 22, con
datas que abranguen dende outubro do 1896 , ata abril do 1899. “En el juzgado de Porto do Son se conserva
la descripción de la apariencia y atuendo de los cuatro náufragos realizada por
el juez Manuel Parada Vidal y su secretario Don Alfredo Ben Lorenzo. El
reconocimiento se llevó a cabo a las cinco menos cuarto de la tarde del día 11
(de diciembre) en el atrio de la parroquial de Santa Marina. El cadáver del
capitán H. Wempe se estima como de
entre 40 y 48 años de edad, robusto, alto, de espaciosa frente y cara redonda,
con pelo, cejas, barba y bigote rojo… el juez calculaba que el capitán había
fallecido hacía tres o cuatro días. La causa, asfixia por inmersión.” A
continuación, na páxina 389 segue a transcripción da correspondente acta de
defunción, onde se describen as roupas e pertenzas que ainda conservaba postas o
cadáver deste oficial, o suposto capitán do Salier. Resalta Juan Campos Calvo-Sotelo, que “Ni la inscripción parroquial, ni la del
juzgado mencionan un detalle que resaltó toda la prensa gallega y alemana: al
parecer el cadáver del capitán llevaba un reloj cuyas manecillas se habían
detenido señalando las 5 y 30 minutos.” Posible proba que sirve
seguramente, para fixar a hora aproximada do naufraxio do trasatlántico alemán,
nos baixos de Corrubedo.
No
referente ás tres meniñas, as actas de defunción rexistran: “La edad atribuida a la mayor es de diez
años. Tenía el cabello largo y rubio, y vestía dos chaquetas una sobre otra.
Una de franela encarnado con dibujo negro y botones castaños, la otra de
algodón del mismo color con cuatro botones desiguales: dos dorados, uno blanco
y un cuarto negro. El vestido era de franela encarnada, roto y remendado, y la
camisa vieja y de algodón. La mediana
parecía contar con cinco años, también era rubia y vestía una mera bata de
algodón rosa sin más prendas.
Finalmente, la menor sólo contaba con un año y medio de edad,
aproximadamente. Rubia como las mayores y vestida con camisa de hilo blanco y
bata azul franela de algodón.”
Los cuerpos de las dos niñas menores iban
escasamente abrigados para la estación, lo que indica que el accidente las
sorprendió acostadas y sus padres no tuvieron tiempo de vestirlas, un detalle
que revela el pánico y el desamparo que debieron de sentir los náufragos en sus
últimos momentos de vida. Eran emigrantes pobres, y aunque podían pertenecer al
contingente gallego y asturiano embarcado en La Coruña, el rubio de sus
cabellos hace pensar en las familias rusas o centroeuropeas provenientes de
Bremerhaven. Es probable que fuesen hermanas.” (Campos Calvo-Sotelo, 2002:389-390).
A
traxedia que supuxo a perda do trasatlántico alemán Salier, foi levada de novo ás portadas dos xornais, pero esta vez
pola famosa intelectual coruñesa, Sofía Casanova de Lutoslawski, que
trasladouse á aldea mariñeira de Mera, en A Coruña, o 17 de decembro, nove días
despois de que o Atlántico engulira ao buque alemán e aos seus 281 ocupantes,
para narrar en primeira persoa o drama da familia de Manuel García, o patriarca
de 78 anos, mariñeiro de profesión e que perdera neste naufraxio a súa filla
Josefa que coidaba a tres sobriños orfos. A excelente e arrepiante crónica de
Sofía Casanova, da que imos extraer algúns anacos a continuación, foi
publicada na portada do xornal coruñés, La Voz de Galicia, o 19 de decembro do 1896, baixo o título:
Una de las víctimas del “Salier”, compartindo
espazo coas novas do axustizamento dos anarquistas de Montjuich, coa Guerra nas
Filipinas, cunha sección denominada Cuadros insolventes, coas novas de Marina,
cunha entrada do Diario da Moda e coas novas do Correo de Galicia.
Sofía Casanova imploraba aos
lectores deste xornal para que achegaran axudas a esta familia, sumida na
miseria e ela mesmo, seu home, seus fillos e a súa servidume, poñéndose de
exemplo, estrearon as suscripcións monetarias en favor da familia de Josefa
García Neira, a xoven falecida no naufraxio do Salier.
“ella iba ¡pobre mujer! Desesperada y sola en busca del prometido
trabajo que había de dar pan al pobrecito iejo en los últimos años de su vida,
a los desnudos huérfanos, y al frío hogar que los cobijaba, la crugiente
brazada de tojo que alegra la cocina en el crudo invierno con sus llamaradas y
hacer hervir en el pote las berzas…”
“El padre de Josefa al darle le último beso le dijo de un modo que
hasta lo más hondo del alma conmovió a todos: -Miña filla querida, hoxe te
enterro, e me enterran-.-Cale Señor non diga eso. Dios nuestro señor vai a
axudarlle… cuiden dos nenos…eu volverei, pero antes xa lle mandarei para que
merque o cochiño que vendeu para me comprar a roupa da viaxe, e máis para pagar
os empeños que deixo…¡Adiós!-.”
A
traxedia do Salier, producíase
rematando o 1896, ano precisamente que comezaba o 20 de xaneiro coa excelente
nova da chegada da luz eléctrica á lanterna do novo faro de Cabo Vilán, en
Camariñas, ostentando esta torre ergueita a 135 metros sobre o nivel
do mar, o célebre título de ser o primeiro edificio destas características na
península Ibérica, en alumear aos navegantes con este intenso e potente raio de
luz artificial, alimentado pola corrente xerada polas súas potentes dinamos.
Mais,
as innovacións e as novas infraestructuras no que atinxía á sinalización
marítima na costa galega na época, non abondaban para conter a sangría de
vidas que ano tras ano producía o Mar Galaico, por mor ás ducias de naufraxios
que sementaban o Atlántico de norte a sur e de leste a oeste, fronte aos nosos 1.700 kilómetros
de costa. España, ainda por riba, estaba asolagada na costosa guerra colonial
que mantiña contra a sublevación dos derradeiros territorios ultramariños
hispanos, en dúas frontes: no continente americano, producíase El Grito de Baire, movemento revolucionario
alentado polo independentista cubano, José Martí, que ergueuse en loita contra
o exército colonial español, simultáneamente dende 35 poboacións da illa caribeña,
o 24 de febreiro do 1895. Mentres, no continente asiático, e neste mesmo ano do
1896, os independentistas tágalos subleváronse nas Filipinas, facendo unha
guerra de guerrillas contra o exército colonial español, que cometiu o erro histórico de
deter, xulgar e finalmente fusilar ao líder pacifista, intelectual e político
local, José Rizal, fundador da Liga Filipina, ao vencellalo co violento
movemento independentista filipino do Katipunan, á fronte de Emilio Aguinaldo.
Este feito, xunto a contenda hispano-cubana, foi aproveitado polas forzas
independentistas filipinas para extender o conflicto por todo o arquipélago. Ambas
guerras coloniais, acaparaban todos os titulares e contidos dos xornais publicados
en España, eran tema de longas e desputadas conversas nas principais tertulias do
país e ata mesturábanse a diario nas vidas dos diferentes estractos sociais,
pois centos de suscripcións populares eran destiñadas na época a prol do
exército español para axudaren a sufragar seus custes e mantemento, no Mar Caribe
e no lonxano Océano Pacífico, feito que axudaría a paliar a economía do país,
que ficaría moi minguada para as vindeiras décadas.
Outra
casualidade da historia, fixo que poucas horas antes de que o Salier foise sepultado polo bravo e
implacable Atlántico nos baixos de Corrubedo, foise abatido e morto aos seus
cuarenta e un anos de idade o tenente xeral e revolucionario cubano, Antonio
Maceo y Grajales. O líder do exército mambí, loitou sempre contra un
adversario cinco veces superior en número de efectivos e alternando tácticas de
guerrillas e combates abertos dende 1895 esgotando ao exército español, que non
foi quen de sofocar a invasión polo occidente da Illa de Cuba polas tropas
insurxentes a pesares de empregar as Trochas Militares construidas para tal fin, tendo unha superioridade numérica enorme de tropas con respecto a seu inimigo, así mesmo coma no armamento
empregado. Cando Maceo ía ao mando dunha avanzadilla formada pola súa escolta
persoal e uns vinte homes de tropa preto de Punta Brava, na finca de San Pedro a
35 kilómetros
ao SO de La Habana Vieja,
foron atacados polo exército colonial español. Maceo, foi ferido de morte cando
o bravo militar cubano dirixíase a ter un encontro con Máximo Gómez, que ostentaba
o rango de Maior Xeral do Exército Libertador de Cuba, e que curiosamente, era pai
do tenente Panchito Gómez Toro, o único militar que defendeu fronte os españois
o cadáver de Maceo, mentres que o resto do seu destacamento fuxía ao non poder
facerse cargo do seu corpo. As tropas do Comandante español Cirujeda, dispararon varias veces contra Panchito e
rematáronnno a machadazos, deixando ambos os dous cadáveres abandoados,
descoñecendo a identidade dos mesmos.
Maceo defendeu sempre con fervor,
non aliarse cos americanos nin recibir axuda dos mesmos para acadar a
independencia de Cuba. A súa morte, foi moi difundida e celebrada na prensa
patriótica española de finais do século XIX, prensa por certo, que silenciaba ou
descoñecía o terrible exterminio que se estaba a producir na poboación cubana, amoreada en poboados pechados a xeito de campos de concentración, que o Xeneral español
Weyler deseñara na súa reconcentración,
para deste xeito, recluir aos insurrectos e ás poboacións rurais que os
apoiaban e curtar as axudas que istes poderían recibir para empregalas contra o
propio exército español, na escalada sen fin cara a súa independencia. Estas
novas de prensa, mesturábanse evidentemente coas chegadas dende a franxa
costeira que abranguía dende o Porto do Son a Riveira e que ían actualizando as
consecuencias e diversos episodios que ían acontecendo, no referente ao tráxico
afundimento do trasatlántico alemán Salier,
coa morte das 281 persoas que ían a bordo, ente tripulantes e pasaxeiros,
cadáveres que non cesaban de seren depositados polo mar nas praias da
contorna, así coma os restos das súas equipaxes, cargamento do buque e outros efectos e restos do naufraxio.
Recén chegado
do arquivo de Viso del Marqués, cun feixe de expedientes escaneados e historias
incribles que ainda se remexen na miña testa, o 22 de marzo do 2018 fago unha
viaxe que tiña planeada fai tempo. Tras facer paradas previas en Muros,
Esteiro, Tal, Porto do Son e Porto Nadelas, achégome ata a parroquia de Xuño,
pertencente ao actual Concello de Porto do Son. Tento averiguar a verdadeira
historia nada da tumba do capitán e das meniñas do Salier, e o punto exacto do seu soterramento que a estas alturas,
sabemos que foi a carón da igrexa de Santa Mariña de Xuño, na súa zona sur. Unha
vez chego alí, sobre as catro da tarde, entro na cafetería Palmeras, onde pregunto por unha persoa maior do pobo que
teña boa memoria. De contado a rapaza que rexenta o local máis unha parexa que
están na barra, danme o nome de Pepe Vila, que vive enfronte tras cruzar a estrada xeral, no lugar do Cruceiro.
Acabo a miña consumición e vou na súa procura. Ao cabo dun par de minutos vexo
a un home que vai a entrar a unha casa de pedra e lle pregunto… efectivamente,
é a persoa que busco.
Tras
presentarme a Pepe Vila e
explicarlle a visita que me levou ata a súa parroquia, co paso dos minutos,
descubro a unha persoa amable, e ben coñecedora da historia e do patrimonio
local. De contado chegamos ata a igrexa de Santa Mariña de Xuño. El franquea a
cancela á entrada o recinto da igrexa e do cemiteiro e eu sígoo. Pepe vaime
contando que cando había dúbidas de se os náufragos falecidos eran católicos ou
protestantes, entón se lles soterraba nun lugar diferente ao resto. E alí,
xusto na súa parte traseira e pegado ao muro do templo, atopámonos con dúas
lápidas de mármore branco que pertencen a familias prominentes da zona que
emigraron aos Estados Unidos, as cales foron colocadas na súa ubicación actual,
décadas despois que a do capitán do Salier.
Pois exactamente no medio de ambas as dúas, estaba a da tumba dos catro
náufragos do barco alemán. Cóntame Pepe, que líase perfectamente a inscripción
da súa sepultura no chan, pero que despois dunhas obras que se fixeron no
cemiterio que está ao seu carón, sacáronse as lápidas máis antigas, entre elas
a do capitán do Salier, e non se
gardaron para conservalas como era a idea que el aportara, para que despois de
rematadas as obras, se poideran recolocar, tanto pola súa importancia
histórica, como pola súa beleza. Como se descoñecía na época se o oficial do
barco alemán era ou non católico, ao igual que as tres meniñas, soterráronse os
catro xusto na parte traseira da igrexa. As dúas lápidas de mármore branco
correspondentes aos emigrados que seguen na actualidade na parte traseira da
igrexa de Xuño, non se quitaron, para non ter problemas coas familias dos
finados que vivían entón e seguen a vivir na actualidade, no extranxeiro. A
lápida do capitán do Salier e a das
tres meniñas desapareceu coa reforma do camposanto, no 1985.
Pepe, cóntame
con mágoa, que el foi un dos que loitou para que se limpara a zona, pois dicía
que a contorna da igrexa e do cemiteiro “era unha selva” ata que finalmente aprobouse
un antigo proxecto pola asociación de veciños dende a Comunidade de Montes. A
suma que lle tocou aboar a cada veciño, ascendeu a uns 900€, unha cantidade
importante que se chegou e dividir en cinco cuotas para facilitar seu pago. Acondicionouse o lugar,
poñendo lousa de pedra no chan e fíxose un cemiterio novo. Pepe, pretendía que
nun xardín lateral do novo camposanto se conservasen as lápidas máis antigas de
mármore branco -bonitísimas e artísticas- di (entre elas a do capitán do Salier) e outras feitas en pedra, moi
fermosas, -para conservar ese patrimonio tan bonito e para lembrar a historia- puntualiza. Lémbrase Pepe que na lápida da tumba do mariño alemán, só poñía seu nome
engadíndose que era o capitán do Salier.
A noite de San
Miguel, o 29 de setembro, érguese o santo e os nenos, mulleres, anciáns
principalmente, e quen queira, pasan por debaixo del, tres veces. É unha
tradición que faise cada ano, cada vez menos… conta Pepe que a xente cando vese
apretada de saúde faino, máis agora xa case que non se celebran as romarías.
Cando Pepe era pequeno, lembra
que o día de San Miguel e o día de San Ramón eran moi festexados, pero que fai anos
deixouse de festexar éste último, grazas á “benia” do crego anterior desta
parroquia, Don Manuel. Lembra Pepe, que a Xuño cando el era cativo, viña xente
de todas as parroquias do concello de Riveira, de toda a comarca e de todas as
partes a festexar ambas romarías e cada un traía as súas crenzas e ofrendas que
sempre foron moi queridas, moi respetadas e moi aceptadas. Resalta Pepe con
mágoa, cómo do interior da igrexa de Santa Mariña de Xuño, desapareceron moitos
obxectos de valor, entre eles, a fermosa e grande imaxe da Virxen dos Dolores, como
tamén correu a mesma sorte o retablo do altar maior do templo, que o crego
actual, Don Tucho como é normal, quere recuperar. Recuperáronse os dous
retablos laterais, un onde está a Virxe do Carme, (que non está no altar onde
lle corresponde) pertencente aos séculos XVI-XVII… conta Pepe que lles tocabas
e metías os dedos para dentro, pois estaban desfeitos polas polillas.
Restauráronse ambos os dous e agora como di Pepe, “quedaron bonitísimos” e lles
custaron aos veciños uns 24.000€, pero hai que lembrar que é un ben privativo
da Igrexa Católica, particularmente propiedade do Arcevispado de Santiago de
Compostela. Máis o actual cura, Don Tucho, para quitarlle ferro ao asunto, di
que estas obras de arte pertencen aos veciños de Xuño. Foi este Crego o que
recuperaría para este templo local a pedra do púlpito, que tamén se achaba en
“paradoiro descoñecido”. Pero é de novo Pepe, bo coñecedor da historia local,
quen retrocede ata cando desaparece o pazo que pertencía á Condesa de Camarasa,
natural da Pobra do Caramiñal; ésta doou a capela (actual igrexa de Santa
Mariña de Xuño) e o terreo ao Arzovispado de Santiago. Cando viña a Xuño a
cobrar os diezmos, instalábase no pazo e viña o crego a darlle misa á capela do
mesmo. O crego vivía entón onde vive Pepe agora, no lugar de O Cruceiro. Fala
Pepe dun crego de cando el era rapaz, chamado Claudio Caamaño Bahamonde que
daba a misa de costas aos fregueses e logo chegou o penúltimo, Don Manuel e xa
se fixo todo máis aséptico, porque éste non quería a ningún neno ao seu redor no altar. Coa pedra do pazo e cos terreos vendidos do mesmo, o Crego Don
Manuel, fíxose moi preto da igrexa parroquial un chalet de pedra, a verdade de
deseño ven estrano e pertencente ao feismo galego, por desgraza. Esta última
frase pertence ao que escribe este artigo.
Segue a explicarme Pepe, que quedou
pola parte de arriba do pazo, un gran cabazo e o cruceiro que a xente da
veciñanza chámalle o da Santiña, que alberga unha pequena virxe á cal cando hai
seca a xente vaille facer ofrendas e moven a imaxe e oriéntanna ao sur para que
traiga choivas, que nesta zona é de onde ben a auga do ceo. As xentes traen
coma ofrendas, unha espiga de millo, unha botella de viño, unha botella de
aceite, un ramo de flores…
Pepe nunca
escoitou que o mesmo día de San Miguel, cando os nenos pasan por debaixo do
Santo tres veces coma o resto dos presentes, éstos foran deitados tamén polas
súas nais sobre a tumba do capitán e da
meniñas do Salier, para lles curar as doenzas ou para protexelos contra
as mesmas.
Cando os veciños fan as
procesións, tentan non pisar o espazo onde se atopa dita tumba franqueada a
ambos os dous lados por outras dúas lápidas de mármol branco, que como xa
indicamos anteriormente, pertencen a familas do lugar cuios integrantes
estiveron emigrados nos USA, país por certo a onde emigraron centos de veciños
desta contorna e que moitos deles afincáronse definitivamente, no país
norteamericano.
No decurso do traballo de compilación de hemeroteca para rematar e publicar este artigo, atopei un documento gráfico e histórico que amoso a continuación e que proba non só a existencia real da lápida dos náufragos do
Salier, se non tamén a inscripción orixinal da mesma. Dito gravado foi atopado no xornal galego,
Gaceta de Galicia.
Conta tamén Pepe Vila, que o sacristán que temos
non se atrevía a facer as covas a man, por medo aos mortos, e tiña que vir a
súa muller a facelas. Entendo que fala de facer as fochancas para poder
soterrar aos finados.
O crego Don
Manuel, era da parte de preto de Fisterra. A el gustáballe traballar e organizaba
as cousas rápido. Ao sitio a onde o mandaron antes de chegar a Xuño, non había
nin igrexa, nin rectoral, e el construíu ambas as dúas de contado. Pepe lembra
que foi casado por don Claudio no 1971, e tras este crego chegou a Xuño, Don
José, natural do Porto do Son, para posteriormente, vir o famoso Don Manuel,
aproximadamente no 1973. Lembra Pepe que a Condesa de Camarasa non tivo
descendencia e que tiña aparceros todo o ano traballando as súas terras para
ela. Unha prima da muller de Pepe, facía traballos na casa do cura, e lembrábase
da súa criada Dolores, do propio pazo e da lareira que tiña unha cambota
enorme, pero como o pequeno pazo non lle gustaba a Don Manuel, este rematou por
derrubarse, e coa pedra do mesmo fíxose a nova casa e outra parte, foi destinada
á venda.
As lápidas que
Pepe pretendía conservar, vendéronselle a Manuel Crespo Mariño, por uns cartos,
un home da zona que di Pepe que vale para todo e que foi emigrantre tamén nos
Estados Unidos. Este Manuel, tivo un dos primeiros tractores do lugar, marca Famy,
alemán. Conta Pepe que víalo carrexar un tractor de area na praia e semellaba
unha cinta transportadora, paleando, en dez minutos tiña o tractor cheo de area!
Casualmente, cando Pepe máis eu estabamos a camiñar de volta cara a súa casa, vai e se
nos aparece o home en cuestión no seu todo terreo. Pepe, pregúntalle a Manolo pola
lápida do capitán do Salier, pero el lembra
que todas as lápidas que se sacaran do antigo camposanto e do atrio da igrexa
de Santa Mariña de Xuño, mercáraas todas e revendéraas e algunhas ainda as ten
na súa finca, pero que éstas son de tamaño cativo e ningunha se corresponde coa
do capitán do trasatlántico alemán. Estaban vendidas ditas lápidas para
Riveira, para unha señora que as revendía para facer lareiras, pero Manolo enfadouse
e lle dixo á comunidade de veciños que quen as quixera tería que vir a buscalas
aquí, e subastáronse finalmente en Xuño, adquiríndoas el. As lápidas
reutilizáronse para facer outras sepulturas e lembra Manolo que as
colocou en Ribesín, Nebra e sobor de todo en Carreira, a onde foron a parar moitísimas,
en concreto as mans do famoso canteiro da zona, Moncho Lema que foi quen as
adquiríu, e que chegou a traballar en numerosas capelas da Pobra.
Manolo Crespo
Mariño, traballou en Pasaia de albanel, logo na flota bacallaeira norueguesa, e
despois na mariña mercante a bordo dun barco que facía a ruta dende Liverpool
a Baltimore, con material de construcción. Nunha destas escalas que fixo seu
barco, foi a visitar o Capitolio en Washington, e viu todas as bancadas e sillas
brancas preparadas para acoller un acto do presidente dos USA. Ao día seguinte
conseguíu velo, pois levaba carga para montar neste evento, nun camión conducido
por el mesmo, pero sen o carné expedido en USA, permiso que non quitaría ata o
1982. Cando voltou ao barco pediulle cartos ao capitán para ir a visitar a un
primo que tiña en New york, que tamén era desta zona de Xuño. Manolo, non tiña
ningún familiar agardando por el, pero si quería coñecer mundo. Cando chegou a
cidade, quixo ficar e deulle a súa maleta a un compañeiro del a bordo que era de
Muros, para que lla fixera chegar á súa muller… ainda hoxe está agardando pola
maleta. Manolo, ficou en USA definitivamente dende o 29 de outubro do 1980 ata o
15 de xuño do 1986, data na que voltou a Galicia, rematando o relato con esta
frase: “Se chejo a ajuantar des anos, traio a estatua da libertá ca antorcha
ensendida!" Gran intre no que os tres comezamos a escachar coa risa. Manolo
Crespo chegou a ter 44 homes traballando para el en New York, nunha empresa de
construcción que chegou a montar el mesmo, e iso sin saber falar inglés e mandaba 100.000
dolares cada dous meses á súa casa, en Galicia. Tamén chegou a ter negocios en
Puerto Rico. Actualmente, ten un fillo traballando en Texas.
Dando xa os
derradeiros coletazos a este amena entrevista, Manolo afirma que a lápida do
capitán do Salier era de pedra. De
feito a súa memoria segue a lembrarse de anéidotas vencelladas con naufraxios
acontecidos nesta corntorna, e comenta que a carón da lagoa do Carregal, hai
unha igrexa vella que ten unha campá dun barco afundido na zona que foi a pique
nos baixos de Corrubedo. Cando chega a este lugar o Crego Francisco Rey Miñán,
constrúese a igrexa nova na aldea de Bretal.
Na
actualidade, as pedras existentes na fermosa e brava praia de Xuño, agochan
moitas historias relacionadas cos naufraxios e tamén, cun ser estrano esculpido
nelas, xa catalogado, sobre o cal os propios arqueólogos non se poñen dacordo que
tipo de ser, figura ou criatura, representa. Crían tamén estas pedras bos exemplares
de pollicipes cornucopia que son
arrincados polos percebeiros de Aguiño e que non sempre levan o prezo que eles
quixeran, froito de xogarse a vida en cada marea. Aquí foi tamén onde Ramón
Sampedro ficou tetrapléxico tras guindarse de cabeza ao mar, nunha das
piscinas naturais que forma o Atlántico na pleamar, entre as cons, historia que
sería levada anos despois ao cine, exitosamente.
Lembrade,
que cando estedes sentados ao carón dunha lareira nalgunha casa da comarca do
Barbanza, partillando conversas e incluso contos de naufraxios, existe a
posibilidade real que a poucos centímetros de vós se atope o que foi a lápida
orixinaria da tumba que sinalaba a fochanca do Capitán Wempe e das tres meniñas
do Salier, “reciclada” para construir
ou para rematar dita construcción identitaria do lar do país.
Xa para
rematar, dicir que fai un par de semanas, meu compañeiro literario José Jacobo
Ríos, descubriume unha historia ben tráxica pero ao mesmo tempo, tamén ben fermosa.
Loreena Mckennitt, unha gran artista internacional da música folk, pola que
ambos os dous compartimos paisón, perdeu fai anos ao seu prometido nun accidente
náutico. Desa traxedia que eu descoñecía, naceu unha canción que ela lle
compuso ao seu amado e que se convertiu nunha obra sublime e que xa está a soar
fai un anaco mentres remato este artigo, que vai tamén adicado a todos os que
perderon a vida no mar e aos seus seres queridos que padeceron e que padecen as súas perdas.
© Fernando Patricio Cortizo 2018
Gravado: Naufraxio do Salier, A. de Caula.
Foto: Neno deitado na igrexa de Santa Mariña de Xuño. Xornal, La Noche, 19 marzo do 1962.
Foto: Ubicación da tumba dos náufragos do Salier, na Igrexa de Santa Mariña de Xuño. Fernando Patricio Cortizo.
Gravado: Inscripción orixinal da lápida do capitán do Salier, na parte traseira da igrexa de Santa Mariña de Xuño, hoxe desaparecida. Gaceta de Galicia, 26 de xaneiro do 1897.
Foto: Pepe Vila e Manolo Crespo, no bar As Palmeras, Xuño. Fernando Patricio Cortizo.
Bibliografía
-Campos Calvo-Sotelo, Juan. Náufragos de antaño. Editiral Juventud,
Barcelona, 2002.
-García Echegoyen, Fernando José.
Los grandes naufragios españoles.
Alba Editorial S.L. Barcelona, 1998.
-Patricio Cortizo, Fernando. Historia da costa galega e os seus
naufraxios. S.I-S.XIX. Edicións Lea, Santiago de Compostela, 2000.
-Patricio Cortizo, Fernando. Naufragios y crónica marítima de Galicia
hasta 1899. Ediciones Cartamar, A Coruña, 2016.
Hemeroteca
-Gaceta de Galicia, 26 de xaneiro do 1897.
-La Voz de Galicia, decembro do 1896, xaneiro
do 1897.
-La Noche, setembro de 1962.
