Música nas augas

Debeu acontecer aló polos invernos dos anos 1992 e 1993, cando eu me embarco no meu Fiat Tempra a percorrer o máis profundo da Costa da Morte. Nunha das miñas numerosas paradas e preto da aldea de Touriñán, detéñome a ollar o mar e de súpeto, vexo saír un cano de fume branco da herba. Preto de mín, vense unhas casas. Avanzo por unha pequena pista de terra ata que me decato que o fume sae do teito dunha vella vivenda cuberta dun manto verde e húmido que co paso do tempo, o terreo se lle foi adosando ao que era o muro traseiro da propia casa, ata facelo desaparecer. Pola parte dianteira, atópome unha fachada ennegrecida de pedra, moi gastada, por cuia porta de dobre folla e aberta pola parte superior, asoma unha anciá. Está vestida de negro, cun pano da mesma cor que lle cubre a cabeza. No seu rostro existen todas as enrrugas posíbeis. Saúdoa e comezamos unha conversa, falando do tempo, falando dos lugares da zona, falando das colleitas ata que avanzada a mesma, Sofía (creo que ese era seu nome) cóntame que se transladara a Santiago facía uns meses para vivir cunha filla, pois ela xa estaba moi maior (penso que contaba entón con 87 anos) e me dixo: -non ajuantei nin unha semana!-. Aos poucos días seu xenro a trouxo de volta para a casa onde vivíu toda a súa vida, nun lugar do que non lembro o nome, a carón da aldea de Touriñán. Falaba moi amodiño e as veces custábame escoitala, porque falaba moi baixo; eu tampouco lle quitaba ollo a un pote que arrecendía a caldo, facéndose sobre as brasas da lareira, pero o que máis me perturbaba era como a cada pouco a propia velliña afastaba da súa faciana o que parecían ser abellas… Si. Había unha colmea dentro da casa!. Ela, afeita a telas dentro, comezou a narrarme unha das historias máis abraiantes e tamén das máis arrepiantes que eu escoitei na miña vida. Contaba Sofía cuns dez anos de idade (non se lembra se tería algún máis) cando nunha noite de invernía, estando ao cuberto do lume da lareira nunha casa da aldea de Touriñán, a última muller en achegarse ao grupo, dixo que fora se escoitababa música que viña do mar. Ao pouco xa estaban todas as mulleres, novas e vellas, fora da casa. Efectivamente, -era unha música de baile- e facendo parexas entre elas, puxéronse a bailar. A música durou un bo anaco ata que deixou de soar. De novo, acubilláronse no interior do lar ao calor do lume a escoitaren contos e lendas das mulleres máis maiores. Ao seguinte día, cando andaba Sofía pola riveira coa súa nai e outras xentes da contorna na procura de crebas (restos de carga, materiais ou obxetos dos barcos, traídos polas mareas á costa) atoparon varios cadáveres frotando diante delas. O mar de fondo non lles deixaba recuperalos. Algúns deles, eran peneirados polas ondas, pedras arriba, pedras abaixo, producindo as súas testas uns sons secos e arrepiantes ao bater coas cons que Sofía non foi quen de esquecer dende entón.

Tentándome documentar sobre naufraxios acontecidos nesas paraxes, na cronoloxía na que se produce este feito, atópome con que no mes de decembro do 1917 vaise a pique o paquebote portugués Ambaca, fronte ao mesmo Cabo Touriñán, no último treito da I Guerra Mundial. Sete persoas que ían a bordo deste navío van perder a vida no naufraxio. É probable que este barco levase unha orquestra a bordo e que nese intre estivese amenizando a hora do té ao pasaxe na cuberta, pois estaba caendo xa a noite e coa friaxe no ambiente, algúns aproveitarían para estirar as pernas, por última vez no día, antes de procurar abeiro nos seus camarotes e estancias. Esta podería ser a música que escoitaban as mulleres na aldea de Touriñán, antes de que o buque fora engulido polo Atlántico ao colidir cun dos perigosos baixos que na zona están na tona do mar. A Jalluda…? Os Buxeirados…? Quen o sabe.

Máis pasados uns anos, concretamente, no verán do ano 2000 estaba eu visitando Lisboa, cando na sala de maquetas do Museu da Marinha, casualmente atopei unha formada pola sección de estribor do Ambaca, na cal a súa lenda explicaba que este pequeno trasatlántico portugués, fora afundido ao ser torpedeado por un submarino alemán fronte ao Cabo Touriñán, no mes de decembro do ano 1917.

Pode que nestes intres, na aldea de Touriñán, na mesma casa que me describíu Sofía, haxa outra xuntanza de mulleres ao redor do lume da lareira e que ata estén asando castañas e desfrutando dalgún grolo de bebidas espirituosas para quentar o corpo, mentres agroma o marabilloso patrimonio inmaterial: os contos de lareira. Canto saberiamos se as súas cambotas falaran?

Unha das noites con máis tradición na historia galega, achégase. Da escola, os rapaces voltan cos bandullos cheos de desfrutar das castañas asadas, do máxico Magosto. Mentres cae a noite, a Estadea, e a Santa Compaña, preparáranse para pasear polos camiños. Son os mortos que viven entre nós e hai que coidalos e lembralos. É a noite dos Defuntos. Voltarán os zonchos, os colares de castañas, voltarán os contos de lareira, voltarán os calacús a alumear os cruces de camiños e voltarán, nalgunha aldea remota “a de iren o primeiro de novembro, na noite de Todos os Santos, de casa en casa comendo castañas, coa convicción de ceibaren un alma do purgatorio cada vez que envían unha castaña coa fe a unción axeitadas. Está é unha das súas estranas ideas.” Escribía o británico Henry Swinburne, sobre os galegos das zonas rurais e montañosas, na súa obra: Travels through Spain, na segunda edición do ano 1787, concretamente na súa páxina 104. Agora xa sabedes de onde ven o truco-trato que fan polas portas das casas os rapaces yankees a noite de Halloween!

Hai outras historias de pianos e acordeóns frotando nas ondas que emitiron sons pantasmais, que saíron das adegas dos navíos reventados polo mar, e algúns destes instrumentos musicais, chegarían a varar na costa; incluso existe a historia dun náufrago que tocaba imbuido pola maxia do son da súa Lira, enriba dunha con e que afogou ao subiren a marea, e o conto dunha gaita que tocaba soa unha única peza cando se achegaba a data do naufraxio onde morrera afogado seu dono… A gaita nunca se soubo onde está agochada, máis toca eh, vaia se toca, se non que llo digan a Perfeuto!

Fotos: Touriñán e contorna, Fernando Patricio Cortizo.

© Fernando Patricio Cortizo 2018