Serpes e Dragóns (II) Os Brión de Santa Mariña e seu gran patrimonio inmaterial.

Nunha tarde solleira de principios de outubro do 2015, tras conducir dúas horas rematada a xornada laboral, arribei a aldea costeira de Santa Mariña. Alí, no seu porto, pregunteille a un percebeiro duns 45 anos, quen era a persoa de máis idade da contorna que tivese ademáis boa memoria. De contado, este amable home deume o nome de Roberto Brión Mouzo, de 80 anos. Seguindo os datos que me foran facilitados, aparquei o coche preto da súa casa, atopándome a un home maior sentado á entrada dun galpón amañando as nasas para o polbo. Éste, advertindo a presenza dun estrano, díxome: -Ola, quere falar comigho ou con meu fillo?-. Eu coméntolle que si é mariñeiro, dime que si e entón pídolle que me conte algunha historia ou algunha anéidota do mar, e el entón me resposta: -¿E eu que lle ei contar?... Eu nacín o ano que comezou a gherra no 1936… Empesei de rapás ao mar-. Seu pai fóra natural de Corrubedo e Chegara a Santa Mariña a bordo dunha dorna pois os deste porto acostumaban a vir traballar a esta zona, no verán. Despois coñecería a súa nai en Santa Mariña, casou e xa se asentou a vivir aquí. Conta Roberto: -Eu empesei a ir ao mar co meu pai aos 8 anos. Iamos a pescar ao rodaballo no areal de Soesto. Despois de pescalos os levábamos a vender nun sesto á Ponte (A Ponte do Porto) aos médicos por que lles ghustaba moito… Os de Camelle viñan a traballar aquí á langhosta con barcos pequenos que tiñan motoriños de ghasolina… Logo amarraban no abeiro natural de Santa Mariña e voltaban a Camelle andando polo monte. Lembra tamén que …-un fulano de Lira, (cre) arribou sedo aquí un día de verán fai moitos anos e foise a durmir cunha señora á noite deixando solo ao seu fillo na dorna… Ao rapaz metíuselle o vento e a lancha foise mar adentro e uns que andaban ás alghas para botarlle ao campo, sentiron chorar ao neno que morríu afoghado-.

Chama poderosamente a atención a gran memoria de Roberto Brión Mouzo. Lémbrase antigamente de cando as embarcacións tiñan que poñelas por riba das leiras de millo da cala de Ríos, pero a forza do mar era tal nos temporais que subía os bolos de pedra ás leiras, esnaquizándoas. Entra na conversa seu fillo Xosé Manuel o cal apunta que seu bisavó paterno que morríu con cen anos, lembrábase moito do Serpent, -de cando tiveran que carrexar os corpos dos náufragos británicos en angharellas- apunta seu pai, Roberto Brión. Á miña pregunta pola historia de O muíño de Cunchas, lugar onde no decurso de moitas décadas descansara o mascarón de proa do HMS Serpent,  Roberto Brión, respóstame: -o muíño era de todo o pueblo, non dos Cunchas… Íase a moler cada un na súa vez á noite e si, é onde tiñan os Cunchas aghachado o mascarón; vendíuno o Cunchas na época a un médico de Santiagho. -.

Tamén lembra e conta Roberto, o tristemente famoso episodio que lle queimou a casa a esta familia ao principio do século XX. Estaban cocendo no forno da súa vivenda o pan e ao carón do lume había un bidón seguramente de alcool metílico que este grupo de xente recuperara procedente dun naufraxio acontecido pola contorna. Ao redor do mesmo, amoreabanse un grupo de persoas ao calor do lar e entón unha delas, metíu unha tea feita de pallas no seu interior para ver o que contiña, produzíndose nese intre un estourido terrible que esnaquizou a casa e matou no acto a sete persoas, ficando outra que se atopaba preto deles, cunhas feridas gravísimas para o resto da súa vida. Roberto Brión, cóntanos: -quedou con feridas ghraves un home de nome Federico ao que nunca lle curaba a ferida e sempre tiña a carne ao aire…-. Apunta seu fillo, Xosé Manuel que Herminia, unha señora do pobo é a que se lembraba moi ben deste tráxico suceso. Tamén lembrábanse pai e fillo, doutra traxedia acontecida a continuación do baixo de A Baladora, concretamente na pedra da Bargha, onde indo a pescar á vara hai anos morreron varios homes de Santa Mariña engulidos polo mar. Outros tres falecerían levados polas ondas, por fóra da mesma Bargha, anos despois, sendo un deles natural de Arou, a poboación veciña.

Pola memoria áxil e viva de Roberto Brión que coñece como ninguén o mar e a zona que alviscamos desde a fiestra do seu salón, vaime nomeando e sinalando os lugares dos principais naufraxios acontecidos a carón do porto de Santa Mariña… O baixo do Barcelona, talasonímico que recolle o nome deste buque alemán que se foi alí a pique, o 25 de xullo do 1898, nun día de brétema mesta que cubría o mar, por esas datas e que causou varios naufraxios ao longo da Costa da Morte. Hai outros tantos baixos que tamén foron bautizados na contorna cos nomes dos barcos afundidos tras petar neles: o baixo do Modesto, ubicado no fatídico Carreiro da Caghada, regueiro sementado de baixos e pedras que penetran no mar saindo do propio Cabo Veo. É a tumba do mercante español, Modesto Fuentes, embarrancando alí o 20 de xullo do 1930. Deste naufraxio contounme en Camelle Manolo da Canle, a historia de cómo apareceron seus tripulantes cantando nos botes; o baixo do Rivadavia, onde perdíuse fronte á Punta Capelo, tamén pola brétema, este vapor mercante francés, o 20 de agosto do 1880; existe na memoria popular outra víctima do Capelo, perdido na noite dos tempos e do que somentes se lembra xa a pegada que deixou seu alcume nas pedras que ficaron desde entón bautizadas como As Cadenas; o baixo do María Laar, buque grego de 7.500 toneladas que o 7 de novembro do 1950 perdíuse para sempre a carón da Pedra do Sal, conta Roberto Brión: -quedou o barco entre ésta e o baixo de terra subido enriba de ambas facendo coma un puente, e antes de que chegharan os carabineiros xa estaba a bordo Petrallo curtando a campá do barco!-. Contárame Santa Cruz, na entrevista que lle fixera na súa casa de A Coruña, no mes de outubro de 2014 que cando subiron a bordo do navío atoparon que a roda do leme viña amarrada á súa caña, o que pode dar indicios da intencionalidade de facelo afundir na costa, polo seu capitán.

Moitos barriles de viño saíran a frote cando un submarino alemán botara a pique por fóra da Caghada o Cabo Verde  Antes, os alemáns déranlle permiso aos pescadores que estaban pola contorna a subir ao barco e coller o que atoparan antes de botalo a pique.  Logo, unha vez desaloxados os mariñeiros, subiron os alemáns a bordo e mataron un becerro e puxéronno en anacos envoltos en sabas, xunto con outros víveres que atoparon e que levaron para o submarino. Tras colocar as cargas magnéticas temporizadas, avisaron aos mariñeiros para que se alonxaran. Nun intre o barco estourou e foise a pique, saindo un feixe de peixe á superficie. Desde entón, o pecio de 8.000 toneladas do buque portugués, Cabo Verde que foi botado a pique o 12 de xullo do 1917 é unha boa posta de fanecas e de abadexos.

Cóntase, que a mercadoría máis buscada na época polas ribeiras desta contorna, a constituían os fardos de gomas que supostamente procedían do cargamento que portaba a bordo o Cabo Verde, ainda que non é descartable que procedesen doutro navío botado a pique polos submarinos alemáns, en calquera das dúas grandes contendas bélicas mundiais, pola zona. Ditos fardos estaban compostos por un feixe de follas de goma que viñan pegados uns a outros e había que afastalas con auga e un coitelo, con moito coidado…

Roberto Brión facendo gala da súa gran memoria nomea outro lugar descoñecido: o Porto do Aceite, ubicado por terra do Carreiro da Caghada, ollando cara a Enseada de Trece, por onde foise a pique o Perrenchíns (Perranchies, realmente) no século XIX, que ía cargado de sacos de Zinc, según lle dixo Petrallo a seu pai, José Brión Ajeitos...

Soa o comezo demoledor e solemne de Sacred Heart de DIO, ao vivo… Coas primeiras palabras de Ronnie, fico durmido sobre ondas de lendas mareiras transportado a outros tempos.

© Fernando Patricio Cortizo 2017

Foto: aérea do porto de Santa Mariña. www.eltiempo.es/playa-de-santa-marina-camarinas.html

Foto: Abeiro vikingo. Fernando Patricio Cortizo.

Foto: mascarón de proa do HMS Serpent. culturmar.org/files/images/barbudo.jpg

Foto: María Laar, embarrancado na Pedra do Sal. (Baña Heim, J. 1980:65).

Foto: Réquiem polos durmintes mariños. Fernando Patricio Cortizo.

Serpes e Dragóns (IV) O achádego do escudo do Serpent

Roberto Brión, fálanos que a carón da Punta do Boi, na punta oposta da Enseada de Trece onde está o Carreiro da Caghada, atopamos o baixo do Antón, do que xa nos falaba o gran Pepe Baña, na súa magna obra: Costa de la Muerte. Historia y anecdotario de sus naufragios, e según afirma Roberto, por terra dese baixo afundíuse o Preston, vapor mercante británico que o 2 de maio do 1906 navegaba de Londres a Xénova con 1.125 toneladas de carga xeral a bordo, entre ela moita e valiosa maquinaria, cando atopouse coa fatídica Punta do Boi e os seus arrecifes. Roberto di que no fondo ainda está o plan do barco, que el víu co espello, mentres que seu fillo Xosé Manuel, afirma que alí tamén víu un motor de barco, que está perfectamente visible.

Sobre o pecio do HMS Serpent, Roberto Brión, cóntanos que cando andaba ao espello desde a chalana co seu pai, sobre o pecio do navío inglés, víu un pau e un canón no fondo; nos restos deste buque, el, seu irmán e seu pai, quitaran moito metal, especialmente, cobre, aceiro, e proxectis “machucados” do armamento que portaba a bordo o navío da Royal Navy. Pero a bomba informativa salta, cando Roberto fala do seguinte: -eu co meu pai atopamos “a colebra do Serpent” o escudo do barco. Atopámolo no fondo tras velo co espello. Eran dúas serpes unidas polo peito-. Cando morre José Brión Ajeitos, dito obxeto histórico rematou seus días adornando o salón dunha casa de Camariñas, onde segue na actualidade.

                                    

Para tentar dar a maior veracidade posible a este achádego, e atopar a maior información sobre o seu deseño e historia, púxenme en contacto coa Royal Navy Association o día 11 de outubro de 2015 a través do meu email, obtendo esta resposta ao día seguinte, polo seu administrador:  “Good morning Fernando. The two brass animals are normally representations of dolphins. Hence the tail detail and pectoral fins supporting the central section. They might have been from a hook of some sort or support for a fixture. It depends on their size how they might have been used. I hope this is a help. Regards, Nigel Huxtable.” Pois ben a resposta era curta, pero escrarecedora. Según o tal Nigel, os obxetos que adornan dita metopa, non era serpes senón unhas touliñas, unidas polas súas aletas pectorais a unha especie de púlpito central, poidendo chegar a formar parte dunha especie dalgún tipo de gancho ou ser un soporte doutro trebello. 

Tentando afondar máis na súa procedencia, é curioso que o escudo é moi semellante ás representacións en tela e metal dos escudos que adornan actualmente os uniformes dos
mergulladores da Royal Navy.

                                    

Sabemos que aos poucos días de afundirse o Serpent na Punta do Boi, buzos do barco británico, HMS Sunfly, descenderon ao seu pecio, para tentar recuperar un cofre onde ían as moedas para pagar os salarios da tripulación, como anunciara a prensa da época. Non sabemos se este escudo pode ter relación directa ou non, con algún aparello empregado por ditos mergulladores da armada británica, nesa operación concreta ou se incluso formou parte ou non, dalgún trebello a bordo do propio HMS Serpent, pois como coñecemos na actualidade, na fatídica Punta do Boi, antes de irse a pique o cruceiro torpedeiro da Royal Navy, perdéronse outros barcos, entre eles, un mercante de nacionalidade descoñecida cuia carga de cereal deu nome ao lugar do Porto Trigo, ubicado na curva que forman en terra a Punta do Boi coa Enseada de Trece, ao carón de onde hoxe estaría situado o Cemiterio dos Ingleses. Posteriormente viría a perda do Antón, do que descoñecemos máis datos e no 1883, a tráxica perda do tamén británico, Iris, dos que falecerían 36 persoas da súa dotación no naufraxio e para dar cavida a esa cantidade de corpos abríuse por vez primeira que se saiba, unha fosa común, no lugar de Porto Trigo, que agrandaríase sete anos despois para soterrar alí a 144 cadáveres máis, pertencentes á tripulación do HMS Serpent, que foron devoltos polo mar. Vinteoito, terían coma tumba o propio Atlántico ata chegar a arrepiente cifra de morrer afogados 172 dos 175 tripulantes que levaba a bordo. 

Resumindo, non é descartable que en calquera dos traballos de recuperacións de carga e despece dos barcos anteriormente nomeados, algún material pertencente a buzos ingleses se perdera no lugar; e no concerninte a operacións de mergulladores británicos en augas da Costa da Morte, recuperando cargamento de pecios, temos as primeiras referenzas recolleitas na prensa do noso país, no 1843, cando afundira o RMS Solway nos baixos de Baldaio, onde por certo falecera un buzo desta nacionalidade recuperando carga e dinamitando este mesmo pecio. 

Se me deixo levar polo que penso, vendo as dúas toniñas de bronce recuperadas do pecio do Serpent, por Roberto e seu pai José, e colocadas posteriormente como adorno nunha metopa, tal cal aprezamos na foto, semella que orixinalmente tiveron a mesma función a bordo do cruceiro torpedeiro da Royal Navy.
Según José Sánchez, membro da páxina de facebook da AC Naufraxios Galegos, este escudo, pertencíu ao HMS Serpent, si ou si. A súa explicación é escrarecedora: "baseándose  na iconografia clásica, o rabo en punta de frecha levao o demo, as cobras, e o dragón." Os británicos representan ao cabalo na súa heráldica militar "cun apéndice truncado, na contra se o fan cun cabalo terráqueo, se representa unha touliña."

© Fernando Patricio Cortizo 2017

Foto: HMS Serpent. Royal Navy.
Foto: Serpes de bronce. XM.B.
Foto: Escudo de buzos da Royal Navy. J.C.

Serpes e Dragóns (VI) Os dragóns dos "Trinacras"

Os dragóns dos “Trinacras”

Pasada a Enseada de Trece, acadamos as Baleas de Tosto; Roberto vai nomeando con exactitude, todos os nomes que nos atopamos: xusto enfronte delas, en terra, está Porto Lucín, e entre ambos está o Canal do Lucín. No medio desta canle, están o propio baixo do Lucín, os Trinacras, a laxe de Muxía, e o baixo do Sindicato, antes de chegar a As Baleas, onde Petrallo contoulle a seu pai José que hai un pecio que lle da ese nome que botaran alí as nasas que era un bo sitio de Nécoras. Son todos lugares de naufraxios xa esquecidos polo tempo. Os famosos baixos dos Trinacras, lugar onde foise a pique o paquebote británico Trinacria o 7 de febreiro do 1893,  con carga xeral, en ruta do porto escocés de Greenock a portos do Mediterráneo, -e por terra Os Difuntos, que se queimou todo-. Refírese aquí Roberto á arrepiente historia que ficou na memoria popular e que se producíu nos días posteriores ao naufraxio deste navío inglés, onde pereceron trinta persoas, entre elas seu capitán e catro mulleres que ían de pasaxe, sendo dúas delas nenas. Pasados os días non había xeito de extraer os cadáveres que frotaban nunha furna mesturados cos restos do barco e da súa carga, decidíndose finalmente, plantarlle lume a esa masa informe, polas autoridades locais. Esta arrepiente historia está recolleita no libro de naufraxios do mestre de Camelle, José Baña Heim, no seu magnífico libro: Costa de la Muerte. Historia y anecdotario de sus naufragios.

Cando ainda non estaba recuperado do descobrimento “do escudo do Serpent”, Roberto Brión, conta que nos Trinacras, talasonímico co que foi bautizado o baixo co que colidíu este buque inglés, no 1893, que cando el e máis seu pai andaban ao espello desde a embarcación, aló polos anos cincuenta do século pasado nesta mesma zona, a unhas 7 ou 8 brazas de fondo atoparon unha figura. Cando a izaron á superficie decatáronse que era un dragón de bronce e levárono para terra. Nunha segunda ocasión na que Roberto e seu pai, estaban acompañados a bordo do seu bote de Alfredo Lobelos Carracedo, Alfredo O Paquete que vivía en Arou, (xa falecido) os tres mariñeiros andaban á procura de ferrancho pola mesma zona, (especialmente os días de surada pois este vento deixaba o mar planchado e as augas clariñas coma espellos) tras localizar no fondo unha prancha de ferro, trincáronna cun raño especial que eles mesmos fabricaran para ditas operacións e logo amarraban dito trebello á súa embarcación, (co obxetivo de ir bogando rumbo a un lugar abeirado mantendo a peza suspendida a medias augas, ata achegarse a terra e unha vez varada a embarcación ir cobrando o cabo do gancho ata poñer en seco o anaco de chatarra, pertencente a un pecio). Unha vez a prancha afastouse do fondo de pedra, que estaría según lembra Roberto a 4 de profundidade, viron con moita claridade outra figura de dragón, idéntica á primeira que eles rescataran no mesmo lugar, con anterioridade.

Xa en terra e recuperada tanto a figura do dragón como a prancha de ferro, José, o pai de Roberto, preguntoulle a Alfredo se lle importaba que el se quedase co dragón, ao que Alfredo respostou: -leva coño que a mín non me importa!-. Ambas as dúas pezas de bronce que representaban a este ser mitolóxico, unha vez pesadas, acadaron os 18 kg cada unha medindo aproximadamente un metro de altura. Lembra Roberto ademáis, que as enigmáticas figuras estaban totalmente cubertas do óxido verdoso, característico da reacción do bronce ao entrar en contacto co auga do mar e que tiñan a boca aberta, estando cubertos de escamas coma os peixes e que de abaixo a arriba ían estreitándose. Apunta o veterano mariñeiro: -Tiñan a feitura da miña perna-. Os dragóns acabaron na casa familiar dos Brión.  

© Fernando Patricio Cortizo 2017

Foto: SS Trinacria. www.maritimeheritage.com
Foto: Furna dos Defuntos Queimados. Fernando Patricio Cortizo.

Serpes e Dragóns (I) Limiar.

Penso que foi aló, a comezos do mes de febreiro do 2012, cando aproveitando un martes libre no traballo, desplaceime ata o Arquivo Histórico Diocesano de Mondoñedo. Non madruguei todo o que debería para ter arribado ás 9:30, hora exacta de apertura do propio arquivo e deste xeito, aproveitar óptimamente as catro horas de pescudas remexendo nos documentos antigos, tendo como límite as 13:30 horas do seu escrupuloso peche ao público. Ao chegar finalmente ao arquivo e tras identificarme a traveso dunha antiga ventá corredeira de madeira e cristal de dobre folla, mandáronme rechear cumplidamente un papel cos meus datos persoais, onde debería anotar tamén a fonte documental que requería. Agardei un intre e de súpeto o home que me atendera inicialmente, pousaba diante de mín un libro parroquial de cuia poboación non quero lembrarme o cal tiña escrito na súa capa: Defunciones, libro nº 2, 1674-1789. Acomodeime a continuación na pequena sala destinada aos investigadores, onde xa traballaban tres persoas sen erguer a cabeza dos seus documentos.

Levaba tres horas ollando follas escritas facía máis de tres séculos nun papel artesán que contiña a historia de moitos dos nosos antergos, cando decidín ausentarme da pequena estancia formada por unhas cantas mesas corridas coas súas respectivas cadeiras, para fuxir do ar cargado, do leve picor e da inflamación que tiña nos meus dedos índice e pulgar da man esquerda, provocados polo paso de centos de páxinas.

Ainda que son unha persoa allea ao mundo da fe vencellado á calquera tipo de relixión ou ídolo, o meu ateismo non me impide admirar as obras de arte que conteñen no seu interior os templos relixiosos, pois as súas propias construcións son ás veces, maxestuosas. Senteime logo nunha bancada da fileira existente na parte dereita da nave central da catedral de Mondoñedo, que nese preciso intre achábase valdeira.  Tiña ao meu carón un gran fresco que representaba unha imaxe arrepiante de soldados atravesando coas súas espadas a uns nenos, e decapitando a outros recén nados, mentres as súas nais amosaban os seos por fóra das roupas, sinal inequívoca de que estaban a amamantar aos seus neonatos no intre do infanticidio en masa. Debía de estar tan absorto na ollada desa obra de arte, que polo meu costado de babor aparecíu unha sombra negra que se detibo diante de mín: -Es La matanza de los inocentes. A mí me produjo el mismo efecto que le está produciendo a usted la primera vez que la vi.- E o crego, con paso firme, coas súas mans entrelazadas á altura do peito e cun leve sorriso na faciana, abandoou a miña presenza sen darme tempo a réplica. O silenzo tería sido a miña resposta.

Tras ficar un intre abraiado, erguinme e preguntei de novo na ventá da sala de investigadores por algunha persoa que me poidese axudar na procura de información sobre os “Quebrazos”, os naufraxios antigos que se produxeron no litoral que abranguía a xurisdicción da propia Diócese de Mondoñedo, desde Ribadeo á ría de Ares. Mandáronme preguntar no claustro polo Padre Aurelio. Alí atopeime cun home ao que lle calculei uns noventa anos, de escaso pelo branco e algo encorvado que atendíume de pe fronte a unha gran porta de madeira entreaberta, pola que asomaban moreas de grandes incunables encuadernados en pel. Lamento ter falado tan só uns cinco minutos escasos con este ancián por unha “inoportuna interrupción” dun dos seus compañeiros, cando a conversa estaba desenrolándose con éxito. O Padre Aurelio, era un home de exquisita educación e verbo, que me aclarou como se rexistraban os famosos e fuxidíos “Quebrazos ou Quebrados” para o resto dos mortais, nos libros de rentas e dereitos desta diócese mindoniense, onde se anotaba e se inventariaba con todo luxo de detalles, cada táboa e cada anaco de cabo das naos que se reventaban na costa da Mariña, porque enriquecían á igrexa, especialmente ao Arcebispo e bispo desta parte do antigo Reino de Galicia. Unha evasiva e protocolaria resposta de libro foi a que me deu este velliño, cando eu lle preguntaba como poder acceder precisamente aos rexistros destes naufraxios antigos. Pero, sen “perder a fe”, e para non seguer a insistir no mesmo, pregunteille por un caso que me tiña sorprendido desde facía tempo pola pouca información que sobre o mesmo existía: que coñecía el sobre o antigo e desaparecido mosteiro de Santa Mariña de Tosto, na Costa da Morte. O Padre Aurelio levouse os brazos ás costas e respostoume: -Estaba en un lugar tan hermoso, como desprotegido frente a las invasiones de los pueblos de ultramar… Estaba en un lugar de abigarrada espiritualidad-. Finalmente, púxome unha man nun ombreiro e antes de desaparecer da miña vista, pronunciou esta frase en latín: “Bene qui latuit, bene vixit.” O que vive ben, vive inadvertido. Foron as últimas palabras que escoitei deste home ata hoxe. Bendita gravadora.

Pecho os ollos e escoito o son da natureza; inspiro ese forte arrecendo a salitre e a alghaso e voo a outro mundo. Fronte a mín, un dos anacos máis virxes do Mar Galaico: o comprendido entre a Punta Percebeira e o Cabo Tosto, onde se atopan as pequenas localidades ribeirás de Arou e Santa Mariña. Aquí as lendas mareiras mestúranse co vento entre os piñeiros, e as ondas do mar fálanche dos naufraxios, da súas traxedias marítimas e tamén desta Costa da Vida para as xentes que habitan nesta paraxe, única e indescriptible no mundo. A paisaxe envolve a atmosfera e os contos flúen das cons, das pedras, dos baixos, das fendas, dos coídos, das furnas, das puntas, dos cabos, das praias... Un vello mariñeiro esculpe as verbas necesarias cunha faciana entregada ao sentimento mentres das súas enrrugas emana o conto inaudito, marabilloso...

Navegamos rumbo a unha historia das que deixan a súa pegada no tempo. Ese tempo que por estas latitudes pasa cando ten que pasar e arribaremos ata deixar a nosa quilla varada no brando e abeirado areal, lugar elexido para pasar a invernía. Acougade, aló imos...

© Fernando Patricio Cortizo 2017

Foto: Enseada de Trece. Fernando Patricio Cortizo. 

Foto: La Matanza de los inocentes. rinconesdelamarina.blogspot.com.es

Foto: Porto de Santa Mariña. Fernando Patricio Cortizo.

O nacemento dunha idea a prol do turismo cultural de Camelle

O 12 de maio do 1984 finaba o gran mestre de Camelle, José Baña Heim, aos sesenta anos de idade, non existindo desde entón ningunha referenza física na súa vila natal que lembrase nin a súa obra, nin a súa memoria.

Desde a Asociación Cultural NAUFRAXIOS GALEGOS, (creada no 2015) decidimos que chegara a hora de lembrar a esta imprescindíbel figura na historia da Costa da Morte, pois ninguén mellor que o propio Baña Heim, para trasladarnos a outras épocas e describirnos a vida, as costumes, os oficios e as historias dos seus habitantes, xunto a súa salvaxe e impresionante paisaxe nun tramo costeiro illado e bañado por un imprevisíbel e bravo Atlántico, causante de centos de naufraxios por estas latitudes, que Baña descobríu ao mundo dun xeito marabilloso e espectacular, facendo partícipes do seu traballo e do seu proxecto, aos seus fillos, aos seus propios alumnos e ás xentes das aldeas e pobos da Costa da Morte, plasmando todo este cosmos, na súa magna obra: Costa de la Muerte. Historia y anecdotario de sus naufragios.

Foi posíbel facer unha biografía do querido Don Pepe, que é como lle chaman agarimosamente en Camelle a José Baña Heim, grazas á colaboración inestimábel das súas fillas, Marisol e Lourdes Baña Romero, que conformaría xunto as fotos familiares o futuro cartaz que hoxe pódese admirar no paseo marítimo e que foi descuberto polos seus herdeiros, co motivo da celebración do I Roteiro Marítimo & Cultural por Camelle, homenaxe a José Baña Heim, celebrado o pasado 10 de outubro do 2015 e organizado por esta asociación cun gran éxito de participación. Para levar adiante dito proxecto cultural necesitabamos o compromiso do Concello de Camariñas e a colaboración das xentes de Camelle, e en ambos os dous casos, as nosas demandas foron atendidas e cubertas.

Máis Camelle, ainda non ten atopado o verdadeiro lugar que se merece, na historia marítima de Galicia. Comezaremos por sinalar, que no mesmo edificio onde hoxe érguese a Casa do Alemán, non existe nin unha soa referenza a que neste mesmo solar, desde o 1888, existía xa un almacén de salvamento de barcos que trocou de dono a lo menos en tres ocasións ao longo da historia, estando operativo o negocio do despece de buques ata a década dos 60 do século XX, nesta senlleira vila mariñeira.

Voltando ao fío das empresas de salvamento, éstas, adicabanse a auxiliar aos náufragos, rescatándoos, dándolles acubillo, roupas e víveres (sendo atendidos igualmente e de xeito totalmente desinteresado polas xentes da propia vila de Camelle) no almacén anteriormente nomeado. Aquí agardaban a ser repatriados ás súas nacións de orixen, despois que as autoridades locais e os representantes das propias empresas de salvamento, enviaran as novas da perda destos navíos á cidade de A Coruña. As empresas de salvamento, nestas inhóspitas paraxes atlánticas, ao mesmo tempo que se facían cargo dos náufragos, tamén tentaban salvar a carga dos buques naufragados e posteriormente, acudían á poxa dos seus cascos xa abandoados pola navieira propietaria, que tentaba nesta operación, sacar o derradeiro beneficio a un barco que xa era imposible refrotar. Obviamente, eran estos dous últimos negocios nos que obtiñan as empresas de salvamento de barcos, os beneficios máis lucrativos.

É de novo, o gran estudoso e gran coñecedor das súas xentes, José Baña Heim, o que a través do seu libro, ponnos en aviso que na vila de Camelle, chegan a traballar máis homes no negocio do despece de barcos que no propio oficio da pesca, a principios do século XX, por mor ás ducias de naufraxios acontecidos por estas paraxes desde facía décadas e que nese intre da historia, seguíanse a producir.

Na vila de Camelle existen ainda ben visíbeis dous vestixios desta antiga actividade: o primeiro, unha gran áncora de ferro ubicada coma monumento na metade do seu paseo marítimo, nunha pequeniña explanada triangular a carón do mar, onde aos seus pes ten unha placa de mármore coa inscripción que reza: “En lembranza das compañías de salvamento e náufragos deste porto”. En segundo lugar, temos un escudo de pedra colocado na fachada da actual casa de María de Traba, (ubicada fronte a farmacia do pobo) sobre o que foi tallado unha escafandra de buzo, que coroa unha roda de leme que no seu interior contén a inicial “S” e unha cruz, pois no seu día dito inmoble pertenceu a Pocholo Santa Cruz, fillo de José Santa Cruz López, o chatarreiro de A Coruña, afincado en Camelle nas décadas dos 50 e 60 do século pasado, onde traballou no despece de buques tendo esta vila costeira coma a súa base de operacións.

Máis a historia marítima de Camelle esvaécese se non se profundiza  pescudando polos seus recunchos e sobor de todo, “remexendo” nas lembranzas dos seus veciños de máis idade, verdadeiros baluartes da memoria desta vila costeira que atesoura unha boa parte da historia marítima de Galicia, tan grande, como descoñecida aínda para unha gran parte da sociedade; este roteiro que agora editamos en papel, e que presentamos á sociedade, por vez primeira, hoxe, en Camelle, na Casa do Alemán (11 de outubro de 2016 ás 20:00 horas) e que inaugura a semana cultural, II Conversas Atlánticas, é o froito do traballo de campo desenvolvido no decurso destos dous últimos anos pola AC NAUFRAXIOS GALEGOS, cuio único obxetivo é devolverlle a Camelle o seu gran patrimonio marítimo, material e inmaterial, a modo de guía turística… Vila, que era aos comezos do século XX, pouco máis cunha aldea costeira que chegou a albergar unha das bases de salvamento marítimo máis importantes de Europa, e onde existiron ata catro “casas de citas”, (dato aportado por Pacucho de Petrallo) producto do gran negocio que se movía por estas afastadas paraxes, frecuentadas polas máis altas esferas navieiras da época que converxían en Camelle, reiteramos, unha vez máis, para facerse cargo de náufragos, cargamento de buques e pecios.

Calquera que visite Camelle a partires deste intre, poderá facerse co roteiro no Bar O Paella, desfrutando do seu percorrido e contido, de xeito persoal ou ben en grupo, completando dito roteiro admirando a súa espectacular paisaxe, os vestixios dos seus antigos edificios, as súas rúas e camiños, os seus monumentos e sobor de todo, asolagarse na historia que se narran nestas follas.

Sen a imprescindíbel colaboración dos veciños de Camelle e doutras xentes que viviron ou relacionáronse por un tempo con este porto, este proxecto cultural xamáis tería nado. A todas elas, vaia o noso máis profundo, sentido e sinceiro agradecemento.

© Fernando Patricio Cortizo 2017.