A tumba esquecida duns náufragos que navegaban rumbo ao soño americano

A primeira vez que tiven constancia do tráxico naufraxio do trasatlántico alemán, Salier, foi grazas a unha pequena escolma publicada polo xornal coruñés, La Voz de Galicia, a principios dos anos noventa do século pasado, precisamente sobor dos sinistros marítimos que causaran o maior número de vítimas no litoral galaico ao longo da historia. No que atinxe ao Salier,  nada máis e nada menos que falábase da arrepiante cifra de 281 mortos, a totalidade da súa tripulación e pasaxe, que na madrugada do 8 de decembro do 1896, eran engulidos por un impoñente temporal, tras colidir violentamente o barco da poderosa navieira Norddeutscher Lloyd, cunha cabeza de pedra dos temidos baixos de Corrubedo, no medio da máis absoluta escuridade nocturna.

Este sinistro marítimo, acadou o arrepiante cuarto posto no ránking de vítimas causadas por un naufraxio na costa galega ao longo da súa historia, (sen ter en conta a perda do buque galo, Jeanne d´Arc, afundido mar adentro fronte o Cabo Fisterra, no 1834 co balance de 350 vítimas. (Patricio Cortizo, 2016:423)).

O primeiro posto osténtao a perda da fragata Santa María Magdalena, que na madrugada do 2 de novembro do 1810 no interior da ría de Viveiro, formando parte este navío da Expedición Cántabra, foise a pique xunto ao bergantín Palomo e outras embarcacións de transporte menores, polo forte temporal de compoñente Norte, contra os illotes de Os Castelos a carón da praia de Covas, perecendo máis de 500 homes que ían a bordo (Carlos Nuevo Cal, cronista oficial de Viveiro e o arqueólogo, Antón López, defenden a cifra de 800 vítimas, as que afogaron esa madrugada, a meirande parte delas ían a bordo da Magdalena que portaba a bordo o excedente de dúas tripulacións náufragas, pertencentes a dous transportes de tropas afundidos na costa Cántabra); séguelle moi de preto no segundo lugar, o naufraxio do HMS Captain, acontecido o 6 de setembro do 1870 afastado unhas poucas millas do Cabo Fisterra, no medio dunha baga de mar de SO a finais do verán, perecendo 453 homes… a meirande traxedia da Royal Navy en tempos de paz; o terceiro posto é para o galeón Santiago, pertencente á flota de Martín de Padilla, o adiantado de Castela, que o 28 de outubro do 1596 foise a pique xunto a outras 24 naves, nos arredores do Cabo Fisterra tamén polo temporal, perecendo 307 homes que ían a bordo.

Fai anos, caeu nas miñas mans o entretido libro de Juan Campos Calvo-Sotelo que leva por título, Náufragos de antaño, obra na que recompílanse unha vintena de episodios sobre naufraxios acontecidos na Costa da Morte, entre eles o do Salier.  Nestas últimas vacacións de inverno, volvín a desfrutar da súa lectura e a determe especialmente, nas ducias de marcas e suliñados que lle fixera ao seu texto a primeira vez que o leín. Puiden tamén lembrar unha anéidota moi especial que me aconteceu con este libro. Tería miña filla Lira, uns tres anos, cando eu estaba sentado escribindo fronte o ordenador, no mesmo lugar onde me atopo agora mesmo, facendo o propio. Ela, moi espelida sempre, preguntoume sentada ao meu carón no seu escritorio, por qué tiña o libro cheo de debuxos e de números… non debíu de ser moi convincente a explicación que eu lle din que pasado un anaco, seguindo eu absorto na pantalla do ordenador, achegóuseme e poñéndome o libro aberto diante pola primeira páxina onde eu fixera as anotacións, díxome: -toma papi… fixen unhas flores.-

Un par de autores do país que nos estreabamos no apaisoante mundo das publicacións de naufraxios, uns anos antes de que no 2002 fixera o propio Juan Campos Calvo-Sotelo, non fumos quenes de acadar nin a amenidade, nin a riqueza de anéidotas e historias coas que este polifacético psicoterapeuta, soubo plasmar de xeito ben entretido no seu libro, concretamente, as referentes aos capítulos dos naufraxios do Great Liverpool, HMS Serpent, Dom Pedro, Salier e Trinacria, que son as miñas preferidas do seu traballo, dende o punto de vista dun agradecido lector. Pero, foi precisamente no capítulo que narra a perda do Salier en Corrubedo, onde conta Juan Campos unha historia que nace dunha sepultura onde xacían soterrados o capitán deste buque alemán, xunto a tres meniñas de entre un e dez anos, que ían tamén a bordo deste barco coma pasaxe, formando parte do continxente de emigrantes que dende a vella Europa procuraba un futuro mellor rumbo ao continente americano. Os catro cadáveres, foran atopados deitados polo temporal, no bravo e fermoso areal de As Furnas, na parroquia de Santa Mariña de Xuño, pertencente actualmente ao Concello do Porto do Son.

“Aquel apuesto marinero pelirrojo y aquellas tres niñas rubias surgidas del mar en la noche tempestuosa, venidas de un barco que nadie había visto ni oído, un gran navío invisible y fantasmagórico, concitaron un aura milagrosa en torno suyo. El misterio de su presencia en los arenales los envolvía en un áurea de aparición sobrenatural. Poco a poco las madres de Xuño y de las aldeas vecinas comenzaron a acercar a sus hijos enfermos para sanarlos y a los sanos para protegerlos hasta las tumbas del capitán y las tres pobres emigrantes. La tradición se estableció en torno al 29 de septiembre, fiesta de San Miguel, copatrono de Santa Marina de la parroquia. Ese día las madres hacían yacer a sus hijos sobre la tumba de las tres niñas del Salier con la esperanza de ahuyentar el cólera, el tifus y otras enfermedades que azotaban con frecuencia la zona y mantenían muy alta la tasa de mortalidad infantil.” (Campos Calvo-Sotelo, 2002:390). 

Como podemos aprezar na fotografía seguinte do ano 1962, corrobora que Juan Campos Calvo-Sotelo, levaba razón; vese a un meniño deitado boca arriba cos xeonllos dobrados, xusto enriba da tumba dos náufragos do Salier.

Mais, mergullémonos na historia e retrocedamos no tempo ata esa fatídica madrugada, vivida fai agora centovintedous anos e medio. Facía só unhas horas que o Salier zarpara rumbo ao porto de Vilagarcía de Arousa, abandoando o porto de A Coruña, surxideiro onde subiran a bordo 52 emigrantes (41 galegos, 10 asturianos e un leonés) onde sen sabelo, faría o buque alemán a derradeira escala, curiosamente rendindo a súa derradeira viaxe, pois a súa naviera decidira que tras facer esta travesía iría destiñado ao despece. Deixando o Golfo Ártabro pola popa, o tempo empeora e o Salier capea un forte temporal de sudoeste, rumbo ás rías Baixas onde xa nunca arribaría.

Coas primeiras luces do 9 de decembro do 1896, un patrón dunha lancha de pesca, arriba ao porto de Vilagarcía de Arousa e informa nada máis tocar terra que facía unhas horas vira afundirse no Cabo Corrubedo un buque de gran porte. Dende o porto arousán, zarpa de contado un vapor no seu auxilio. (Patricio Cortizo, 2000:299)

Escribía a prensa de finais do século XIX, que o único supervivinte ao tráxico naufraxio, fora un boi que saira polos seus propios medios ao areal de Xuño. Os días que seguiron ao naufraxio do trasatlántico alemán fronte a Corrubedo, a costa entre este pobo e Queiruga, amosábase ateigada de restos do barco, da súa carga e de cadáveres… moitos cadáveres que, na súa meirande parte foron soterrados nos areais onde o mar os depositou, polas xentes e a veciñanza da contorna.

“Telegrama: Puebla del Caramiñal, 10 de diciembre, 2:40 de la tarde. Urgente. El Salier se fue a pique frente a la playa de Juno, situada a pocos quilómetros de Porto do Son; sucedió el siniestro de madrugada, del lunes 8 al martes 9, antes de doblar el Cabo Corrubedo. Se desconoce el punto exacto dónde se hundió. Ayer se recogían diez cuerpos sin vida, cinco mujeres, tres niños y dos hombres. Salen efectos del buque hundido, baúles, maderas, y ganado. Desde el Cabo Corrubedo hasta el Son todo sembrado de restos del barco. Fuerte viento de sudoeste.” (La voz de Galicia).

“Carril, 10 de diciembre, 3:10 de la tarde. Urgente. La embestida del Salier en los bajos de las Basoñas, hundido frente a Corrubedo debido al fuerte temporal y a la gran niebla reinante en la zona, se perdió el barco con la carga, con los pasajeros y tripulantes. El mar arroja muchos cadáveres. El impresionante temporal, cubierto por la noche hizo que los supervivientes de la tragedia en un primer momento tras el embarrancamiento fueran presa del pánico.” (La Voz de Galicia).

O día 12 de decembro, recollíanse 32 corpos pertencentes á pasaxe e á tripulación do malogrado buque alemán, sendo un deles o do seu capitán, o Señor Gerhard Wempe, que xunto ao corpo de cinco meniños (serían finalmente tres meniñas) serían soterrados no cemiterio municipal de Santa Mariña de Xuño, mentres que ao resto, a medida que foron atopados, se lles daba sepultura nos propios areais onde eran deitados polo mar.

O día 13 de decembro atoparíase unha morea de 35 cadáveres na praia do Son (outras fontes falan que foi na de Queiruga) e incriblemente un boi que saíra vivo das axitadas augas. Os alcaldes das vilas de O Son, A Pobra, Riveira e Muros informaban ao cónsul alemán do soterramento das víctimas do Salier.

Recentemente, nunha visita que fixemos a AC Naufraxios Galegos á Illa de Sálvora, e ao pobo de Aguiño, Antonio Parada Mariño, Tucho, anfitrión desta memorable xornada, explicoume nunhas das numerosas conversas que tivemos ao longo do día, que antigamente, cando unha persoa denunciaba ante a autoridade de mariña a aparición dun cadáver na ribeira, ésta obrigaba ao denunciante a metelo nunha caixa de madeira para posteriormente entregarllo a dita autoridade militar quen encargábase finalmente de darlle sepultura. Di Tucho que súa avoa lle contaba como esta desagradable tarefa recaía nas mulleres que tiñan que portar na cabeza o caixón co cadáver. Este feito, provocou, que na meirande parte dos casos os propios veciños da contorna onde se producira un naufraxio, soterraran aos mortos nos mesmos areais, pois ditos trámites facían perder días de mar aos homes e tempo prezado que empregar nas tarefas do agro e da casa, ás mulleres.

No caso do trasatlántico galo, Dom Pedro, afundido  no 1895, e no do Salier, no 1896 (o que nos ocupa) ambos os dous sinistrados nos baixos de Corrubedo, fixeron que tivese que encherse o litoral de ducias de cadáveres, que como sabe a xente do lugar pola memoria dos seus antergos, reiteramos, tiveron sepultura nos propios areais onde o mar os deitou. Práctica por certo extendida en todo o litoral galego e perfectamente documentada, especialmente na prensa da segunda metade do século XIX.

Voltando ao naufraxio do paquebote alemán, Salier, a cifra oficial de corpos atopados foi de 72. Soubemos tamén, grazas ás testemuñas de Laureano, famoso buzo de escafandro de Fisterra, que foi entrevistado polo novelista Francisco Camba, no 1931, (Campos Calvo-Sotelo, 2002:371) que foi éste mergullador o primeiro en descender ao pecio do buque alemán aos poucos días do seu naufraxio, xunto a José Teira, persoa que atopou o lugar exacto onde descansaba o pecio do Salier, tamén buzo e natural de Riveira, avó do mítico buzo José Teira Fernández, O Cabalán. Laureano, tras vencer a forza que facía unha das  portas que se abrían ao salón principal do buque dende a cuberta do trastlántico, viu como se botaban enriba deles unha morea de cadáveres pertencentes a pasaxeiros que morreran afogados nese espazo, coas súas bocas e ollos abertos como xamáis vira, no seu derradeiro intento de gañar a cuberta do buque, obxectivo que por desgraza non acadarían.

O Salier tiña 3.214 toneladas de rexistro bruto, 107,15 metros de eslora, 12,06 metros de manga e 9,85 metros de puntal. Fora construido nos estaleiros de Hull, Inglaterra, no 1875. Inicialmente contaba coa típica máquina compound, instalada nos vapores destas características, para anos despois albergar unha de tripla expansión que lle permitía acadar velocidades de ata 13 nóos, cunha potencia de 2.200 cabalos. A  bordo podían viaxar ata 750 pasaxeiros, instalados nos seus respectivos camarotes. Afortunadamente o buque ía a un terzo da súa capacidade cando se foi a pique, o que evitou unha traxedia ainda maior se cabe, cun navío que ía cruzar o Atlántico rumbo a América do Sur.

Pero voltemos de novo á aparición do cadáver do suposto capitán do Salier e aos das tres meniñas da súa pasaxe, na praia de As Furnas. É de novo, Juan Campos Calvo-Sotelo, o que na páxina 388 do seu traballo, transcribe o contido das actas pertencentes a estos catro cadáveres, contidas no Xulgado de Porto do Son, en concreto, no libro de defuncións nº 22, con datas que abranguen dende outubro do 1896 , ata abril do 1899. “En el juzgado de Porto do Son se conserva la descripción de la apariencia y atuendo de los cuatro náufragos realizada por el juez Manuel Parada Vidal y su secretario Don Alfredo Ben Lorenzo. El reconocimiento se llevó a cabo a las cinco menos cuarto de la tarde del día 11 (de diciembre) en el atrio de la parroquial de Santa Marina. El cadáver del capitán H. Wempe se estima como de entre 40 y 48 años de edad, robusto, alto, de espaciosa frente y cara redonda, con pelo, cejas, barba y bigote rojo… el juez calculaba que el capitán había fallecido hacía tres o cuatro días. La causa, asfixia por inmersión.” A continuación, na páxina 389 segue a transcripción da correspondente acta de defunción, onde se describen as roupas e pertenzas que ainda conservaba postas o cadáver deste oficial, o suposto capitán do Salier. Resalta Juan Campos Calvo-Sotelo, que “Ni la inscripción parroquial, ni la del juzgado mencionan un detalle que resaltó toda la prensa gallega y alemana: al parecer el cadáver del capitán llevaba un reloj cuyas manecillas se habían detenido señalando las 5 y 30 minutos.” Posible proba que sirve seguramente, para fixar a hora aproximada do naufraxio do trasatlántico alemán, nos baixos de Corrubedo.

            No referente ás tres meniñas, as actas de defunción rexistran: “La edad atribuida a la mayor es de diez años. Tenía el cabello largo y rubio, y vestía dos chaquetas una sobre otra. Una de franela encarnado con dibujo negro y botones castaños, la otra de algodón del mismo color con cuatro botones desiguales: dos dorados, uno blanco y un cuarto negro. El vestido era de franela encarnada, roto y remendado, y la camisa vieja y de algodón. La mediana parecía contar con cinco años, también era rubia y vestía una mera bata de algodón rosa sin más prendas.  Finalmente, la menor sólo contaba con un año y medio de edad, aproximadamente. Rubia como las mayores y vestida con camisa de hilo blanco y bata azul franela de algodón.”

Los cuerpos de las dos niñas menores iban escasamente abrigados para la estación, lo que indica que el accidente las sorprendió acostadas y sus padres no tuvieron tiempo de vestirlas, un detalle que revela el pánico y el desamparo que debieron de sentir los náufragos en sus últimos momentos de vida. Eran emigrantes pobres, y aunque podían pertenecer al contingente gallego y asturiano embarcado en La Coruña, el rubio de sus cabellos hace pensar en las familias rusas o centroeuropeas provenientes de Bremerhaven. Es probable que fuesen hermanas.” (Campos Calvo-Sotelo, 2002:389-390).          

    

            A traxedia que supuxo a perda do trasatlántico alemán Salier, foi levada de novo ás portadas dos xornais, pero esta vez pola famosa intelectual coruñesa, Sofía Casanova de Lutoslawski, que trasladouse á aldea mariñeira de Mera, en A Coruña, o 17 de decembro, nove días despois de que o Atlántico engulira ao buque alemán e aos seus 281 ocupantes, para narrar en primeira persoa o drama da familia de Manuel García, o patriarca de 78 anos, mariñeiro de profesión e que perdera neste naufraxio a súa filla Josefa que coidaba a tres sobriños orfos. A excelente e arrepiante crónica de Sofía Casanova, da que imos extraer algúns anacos a continuación, foi publicada na portada do xornal coruñés, La Voz de Galicia, o 19 de decembro do 1896, baixo o título: Una de las víctimas del “Salier”, compartindo espazo coas novas do axustizamento dos anarquistas de Montjuich, coa Guerra nas Filipinas, cunha sección denominada Cuadros insolventes, coas novas de Marina, cunha entrada do Diario da Moda e coas novas do Correo de Galicia.

Sofía Casanova imploraba aos lectores deste xornal para que achegaran axudas a esta familia, sumida na miseria e ela mesmo, seu home, seus fillos e a súa servidume, poñéndose de exemplo, estrearon as suscripcións monetarias en favor da familia de Josefa García Neira, a xoven falecida no naufraxio do Salier.

“ella iba ¡pobre mujer! Desesperada y sola en busca del prometido trabajo que había de dar pan al pobrecito iejo en los últimos años de su vida, a los desnudos huérfanos, y al frío hogar que los cobijaba, la crugiente brazada de tojo que alegra la cocina en el crudo invierno con sus llamaradas y hacer hervir en el pote las berzas…”

“El padre de Josefa al darle le último beso le dijo de un modo que hasta lo más hondo del alma conmovió a todos: -Miña filla querida, hoxe te enterro, e me enterran-.-Cale Señor non diga eso. Dios nuestro señor vai a axudarlle… cuiden dos nenos…eu volverei, pero antes xa lle mandarei para que merque o cochiño que vendeu para me comprar a roupa da viaxe, e máis para pagar os empeños que deixo…¡Adiós!-.”

            A traxedia do Salier, producíase rematando o 1896, ano precisamente que comezaba o 20 de xaneiro coa excelente nova da chegada da luz eléctrica á lanterna do novo faro de Cabo Vilán, en Camariñas, ostentando esta torre ergueita a 135 metros sobre o nivel do mar, o célebre título de ser o primeiro edificio destas características na península Ibérica, en alumear aos navegantes con este intenso e potente raio de luz artificial, alimentado pola corrente xerada polas súas potentes dinamos.

            Mais, as innovacións e as novas infraestructuras no que atinxía á sinalización marítima na costa galega na época, non abondaban para conter a sangría de vidas que ano tras ano producía o Mar Galaico, por mor ás ducias de naufraxios que sementaban o Atlántico de norte a sur e de leste a oeste, fronte aos nosos 1.700 kilómetros de costa. España, ainda por riba, estaba asolagada na costosa guerra colonial que mantiña contra a sublevación dos derradeiros territorios ultramariños hispanos, en dúas frontes: no continente americano, producíase El Grito de Baire, movemento revolucionario alentado polo independentista cubano, José Martí, que ergueuse en loita contra o exército colonial español, simultáneamente dende 35 poboacións da illa caribeña, o 24 de febreiro do 1895. Mentres, no continente asiático, e neste mesmo ano do 1896, os independentistas tágalos subleváronse nas Filipinas, facendo unha guerra de guerrillas contra o exército colonial español, que cometiu o erro histórico de deter, xulgar e finalmente fusilar ao líder pacifista, intelectual e político local, José Rizal, fundador da Liga Filipina, ao vencellalo co violento movemento independentista filipino do Katipunan, á fronte de Emilio Aguinaldo. Este feito, xunto a contenda hispano-cubana, foi aproveitado polas forzas independentistas filipinas para extender o conflicto por todo o arquipélago. Ambas guerras coloniais, acaparaban todos os titulares e contidos dos xornais publicados en España, eran tema de longas e desputadas conversas nas principais tertulias do país e ata mesturábanse a diario nas vidas dos diferentes estractos sociais, pois centos de suscripcións populares eran destiñadas na época a prol do exército español para axudaren a sufragar seus custes e mantemento, no Mar Caribe e no lonxano Océano Pacífico, feito que axudaría a paliar a economía do país, que ficaría moi minguada para as vindeiras décadas.

Outra casualidade da historia, fixo que poucas horas antes de que o Salier foise sepultado polo bravo e implacable Atlántico nos baixos de Corrubedo, foise abatido e morto aos seus cuarenta e un anos de idade o tenente xeral e revolucionario cubano, Antonio Maceo y Grajales. O líder do exército mambí, loitou sempre contra un adversario cinco veces superior en número de efectivos e alternando tácticas de guerrillas e combates abertos dende 1895 esgotando ao exército español, que non foi quen de sofocar a invasión polo occidente da Illa de Cuba polas tropas insurxentes a pesares de empregar as Trochas Militares construidas para tal fin, tendo unha superioridade numérica enorme de tropas con respecto a seu inimigo, así mesmo coma no armamento empregado. Cando Maceo ía ao mando dunha avanzadilla formada pola súa escolta persoal e uns vinte homes de tropa preto de Punta Brava, na finca de San Pedro a 35 kilómetros ao SO de La Habana Vieja, foron atacados polo exército colonial español. Maceo, foi ferido de morte cando o bravo militar cubano dirixíase a ter un encontro con Máximo Gómez, que ostentaba o rango de Maior Xeral do Exército Libertador de Cuba, e que curiosamente, era pai do tenente Panchito Gómez Toro, o único militar que defendeu fronte os españois o cadáver de Maceo, mentres que o resto do seu destacamento fuxía ao non poder facerse cargo do seu corpo. As tropas do Comandante español Cirujeda, dispararon varias veces contra Panchito e rematáronnno a machadazos, deixando ambos os dous cadáveres abandoados, descoñecendo a identidade dos mesmos.

Maceo defendeu sempre con fervor, non aliarse cos americanos nin recibir axuda dos mesmos para acadar a independencia de Cuba. A súa morte, foi moi difundida e celebrada na prensa patriótica española de finais do século XIX, prensa por certo, que silenciaba ou descoñecía o terrible exterminio que se estaba a producir na poboación cubana, amoreada en poboados pechados a xeito de campos de concentración, que o Xeneral español Weyler deseñara na súa reconcentración, para deste xeito, recluir aos insurrectos e ás poboacións rurais que os apoiaban e curtar as axudas que istes poderían recibir para empregalas contra o propio exército español, na escalada sen fin cara a súa independencia. Estas novas de prensa, mesturábanse evidentemente coas chegadas dende a franxa costeira que abranguía dende o Porto do Son a Riveira e que ían actualizando as consecuencias e diversos episodios que ían acontecendo, no referente ao tráxico afundimento do trasatlántico alemán Salier, coa morte das 281 persoas que ían a bordo, ente tripulantes e pasaxeiros, cadáveres que non cesaban de seren depositados polo mar nas praias da contorna, así coma os restos das súas equipaxes, cargamento do buque e outros efectos e restos do naufraxio.

Recén chegado do arquivo de Viso del Marqués, cun feixe de expedientes escaneados e historias incribles que ainda se remexen na miña testa, o 22 de marzo do 2018 fago unha viaxe que tiña planeada fai tempo. Tras facer paradas previas en Muros, Esteiro, Tal, Porto do Son e Porto Nadelas, achégome ata a parroquia de Xuño, pertencente ao actual Concello de Porto do Son. Tento averiguar a verdadeira historia nada da tumba do capitán e das meniñas do Salier, e o punto exacto do seu soterramento que a estas alturas, sabemos que foi a carón da igrexa de Santa Mariña de Xuño, na súa zona sur. Unha vez chego alí, sobre as catro da tarde, entro na cafetería Palmeras, onde pregunto por unha persoa maior do pobo que teña boa memoria. De contado a rapaza que rexenta o local máis unha parexa que están na barra, danme o nome de Pepe Vila, que vive enfronte tras cruzar a estrada xeral, no lugar do Cruceiro. Acabo a miña consumición e vou na súa procura. Ao cabo dun par de minutos vexo a un home que vai a entrar a unha casa de pedra e lle pregunto… efectivamente, é a persoa que busco.

Tras presentarme a Pepe Vila e explicarlle a visita que me levou ata a súa parroquia, co paso dos minutos, descubro a unha persoa amable, e ben coñecedora da historia e do patrimonio local. De contado chegamos ata a igrexa de Santa Mariña de Xuño. El franquea a cancela á entrada o recinto da igrexa e do cemiteiro e eu sígoo. Pepe vaime contando que cando había dúbidas de se os náufragos falecidos eran católicos ou protestantes, entón se lles soterraba nun lugar diferente ao resto. E alí, xusto na súa parte traseira e pegado ao muro do templo, atopámonos con dúas lápidas de mármore branco que pertencen a familias prominentes da zona que emigraron aos Estados Unidos, as cales foron colocadas na súa ubicación actual, décadas despois que a do capitán do Salier. Pois exactamente no medio de ambas as dúas, estaba a da tumba dos catro náufragos do barco alemán. Cóntame Pepe, que líase perfectamente a inscripción da súa sepultura no chan, pero que despois dunhas obras que se fixeron no cemiterio que está ao seu carón, sacáronse as lápidas máis antigas, entre elas a do capitán do Salier, e non se gardaron para conservalas como era a idea que el aportara, para que despois de rematadas as obras, se poideran recolocar, tanto pola súa importancia histórica, como pola súa beleza. Como se descoñecía na época se o oficial do barco alemán era ou non católico, ao igual que as tres meniñas, soterráronse os catro xusto na parte traseira da igrexa. As dúas lápidas de mármore branco correspondentes aos emigrados que seguen na actualidade na parte traseira da igrexa de Xuño, non se quitaron, para non ter problemas coas familias dos finados que vivían entón e seguen a vivir na actualidade, no extranxeiro. A lápida do capitán do Salier e a das tres meniñas desapareceu coa reforma do camposanto, no 1985.

Pepe, cóntame con mágoa, que el foi un dos que loitou para que se limpara a zona, pois dicía que a contorna da igrexa e do cemiteiro “era unha selva” ata que finalmente aprobouse un antigo proxecto pola asociación de veciños dende a Comunidade de Montes. A suma que lle tocou aboar a cada veciño, ascendeu a uns 900€, unha cantidade importante que se chegou e dividir en cinco cuotas para facilitar seu pago. Acondicionouse o lugar, poñendo lousa de pedra no chan e fíxose un cemiterio novo. Pepe, pretendía que nun xardín lateral do novo camposanto se conservasen as lápidas máis antigas de mármore branco -bonitísimas e artísticas- di (entre elas a do capitán do Salier) e outras feitas en pedra, moi fermosas, -para conservar ese patrimonio tan bonito e para lembrar a historia- puntualiza. Lémbrase Pepe que na lápida da tumba do mariño alemán, só poñía seu nome engadíndose que era o capitán do Salier.

A noite de San Miguel, o 29 de setembro, érguese o santo e os nenos, mulleres, anciáns principalmente, e quen queira, pasan por debaixo del, tres veces. É unha tradición que faise cada ano, cada vez menos… conta Pepe que a xente cando vese apretada de saúde faino, máis agora xa case que non se celebran as romarías.

Cando Pepe era pequeno, lembra que o día de San Miguel e o día de San Ramón eran moi festexados, pero que fai anos deixouse de festexar éste último, grazas á “benia” do crego anterior desta parroquia, Don Manuel. Lembra Pepe, que a Xuño cando el era cativo, viña xente de todas as parroquias do concello de Riveira, de toda a comarca e de todas as partes a festexar ambas romarías e cada un traía as súas crenzas e ofrendas que sempre foron moi queridas, moi respetadas e moi aceptadas. Resalta Pepe con mágoa, cómo do interior da igrexa de Santa Mariña de Xuño, desapareceron moitos obxectos de valor, entre eles, a fermosa e grande imaxe da Virxen dos Dolores, como tamén correu a mesma sorte o retablo do altar maior do templo, que o crego actual, Don Tucho como é normal, quere recuperar. Recuperáronse os dous retablos laterais, un onde está a Virxe do Carme, (que non está no altar onde lle corresponde) pertencente aos séculos XVI-XVII… conta Pepe que lles tocabas e metías os dedos para dentro, pois estaban desfeitos polas polillas. Restauráronse ambos os dous e agora como di Pepe, “quedaron bonitísimos” e lles custaron aos veciños uns 24.000€, pero hai que lembrar que é un ben privativo da Igrexa Católica, particularmente propiedade do Arcevispado de Santiago de Compostela. Máis o actual cura, Don Tucho, para quitarlle ferro ao asunto, di que estas obras de arte pertencen aos veciños de Xuño. Foi este Crego o que recuperaría para este templo local a pedra do púlpito, que tamén se achaba en “paradoiro descoñecido”. Pero é de novo Pepe, bo coñecedor da historia local, quen retrocede ata cando desaparece o pazo que pertencía á Condesa de Camarasa, natural da Pobra do Caramiñal; ésta doou a capela (actual igrexa de Santa Mariña de Xuño) e o terreo ao Arzovispado de Santiago. Cando viña a Xuño a cobrar os diezmos, instalábase no pazo e viña o crego a darlle misa á capela do mesmo. O crego vivía entón onde vive Pepe agora, no lugar de O Cruceiro. Fala Pepe dun crego de cando el era rapaz, chamado Claudio Caamaño Bahamonde que daba a misa de costas aos fregueses e logo chegou o penúltimo, Don Manuel e xa se fixo todo máis aséptico, porque éste non quería a ningún neno ao seu redor no altar. Coa pedra do pazo e cos terreos vendidos do mesmo, o Crego Don Manuel, fíxose moi preto da igrexa parroquial un chalet de pedra, a verdade de deseño ven estrano e pertencente ao feismo galego, por desgraza. Esta última frase pertence ao que escribe este artigo.

Segue a explicarme Pepe, que quedou pola parte de arriba do pazo, un gran cabazo e o cruceiro que a xente da veciñanza chámalle o da Santiña, que alberga unha pequena virxe á cal cando hai seca a xente vaille facer ofrendas e moven a imaxe e oriéntanna ao sur para que traiga choivas, que nesta zona é de onde ben a auga do ceo. As xentes traen coma ofrendas, unha espiga de millo, unha botella de viño, unha botella de aceite, un ramo de flores…

Pepe nunca escoitou que o mesmo día de San Miguel, cando os nenos pasan por debaixo do Santo tres veces coma o resto dos presentes, éstos foran deitados tamén polas súas nais sobre a tumba do capitán e da  meniñas do Salier, para lles curar as doenzas ou para protexelos contra as mesmas.

Cando os veciños fan as procesións, tentan non pisar o espazo onde se atopa dita tumba franqueada a ambos os dous lados por outras dúas lápidas de mármol branco, que como xa indicamos anteriormente, pertencen a familas do lugar cuios integrantes estiveron emigrados nos USA, país por certo a onde emigraron centos de veciños desta contorna e que moitos deles afincáronse definitivamente, no país norteamericano.
No decurso do traballo de compilación de hemeroteca para rematar e publicar este artigo, atopei un documento gráfico e histórico que amoso a continuación e que proba non só a existencia real da lápida dos náufragos do Salier, se non tamén a inscripción orixinal da mesma. Dito gravado foi atopado no xornal galego, Gaceta de Galicia.

Conta tamén Pepe Vila, que o sacristán que temos non se atrevía a facer as covas a man, por medo aos mortos, e tiña que vir a súa muller a facelas. Entendo que fala de facer as fochancas para poder soterrar aos finados.

O crego Don Manuel, era da parte de preto de Fisterra. A el gustáballe traballar e organizaba as cousas rápido. Ao sitio a onde o mandaron antes de chegar a Xuño, non había nin igrexa, nin rectoral, e el construíu ambas as dúas de contado. Pepe lembra que foi casado por don Claudio no 1971, e tras este crego chegou a Xuño, Don José, natural do Porto do Son, para posteriormente, vir o famoso Don Manuel, aproximadamente no 1973. Lembra Pepe que a Condesa de Camarasa non tivo descendencia e que tiña aparceros todo o ano traballando as súas terras para ela. Unha prima da muller de Pepe, facía traballos na casa do cura, e lembrábase da súa criada Dolores, do propio pazo e da lareira que tiña unha cambota enorme, pero como o pequeno pazo non lle gustaba a Don Manuel, este rematou por derrubarse, e coa pedra do mesmo fíxose a nova casa e outra parte, foi destinada á venda.

As lápidas que Pepe pretendía conservar, vendéronselle a Manuel Crespo Mariño, por uns cartos, un home da zona que di Pepe que vale para todo e que foi emigrantre tamén nos Estados Unidos. Este Manuel, tivo un dos primeiros tractores do lugar, marca Famy, alemán. Conta Pepe que víalo carrexar un tractor de area na praia e semellaba unha cinta transportadora, paleando, en dez minutos tiña o tractor cheo de area! Casualmente, cando Pepe máis eu estabamos a camiñar de volta cara a súa casa, vai e se nos aparece o home en cuestión no seu todo terreo. Pepe, pregúntalle a Manolo pola lápida do capitán do Salier, pero el lembra que todas as lápidas que se sacaran do antigo camposanto e do atrio da igrexa de Santa Mariña de Xuño, mercáraas todas e revendéraas e algunhas ainda as ten na súa finca, pero que éstas son de tamaño cativo e ningunha se corresponde coa do capitán do trasatlántico alemán. Estaban vendidas ditas lápidas para Riveira, para unha señora que as revendía para facer lareiras, pero Manolo enfadouse e lle dixo á comunidade de veciños que quen as quixera tería que vir a buscalas aquí, e subastáronse finalmente en Xuño, adquiríndoas el. As lápidas reutilizáronse para facer outras sepulturas e lembra Manolo que as colocou en Ribesín, Nebra e sobor de todo en Carreira, a onde foron a parar moitísimas, en concreto as mans do famoso canteiro da zona, Moncho Lema que foi quen as adquiríu, e que chegou a traballar en numerosas capelas da Pobra.

Manolo Crespo Mariño, traballou en Pasaia de albanel, logo na flota bacallaeira norueguesa, e despois na mariña mercante a bordo dun barco que facía a ruta dende Liverpool a Baltimore, con material de construcción. Nunha destas escalas que fixo seu barco, foi a visitar o Capitolio en Washington, e viu todas as bancadas e sillas brancas preparadas para acoller un acto do presidente dos USA. Ao día seguinte conseguíu velo, pois levaba carga para montar neste evento, nun camión conducido por el mesmo, pero sen o carné expedido en USA, permiso que non quitaría ata o 1982. Cando voltou ao barco pediulle cartos ao capitán para ir a visitar a un primo que tiña en New york, que tamén era desta zona de Xuño. Manolo, non tiña ningún familiar agardando por el, pero si quería coñecer mundo. Cando chegou a cidade, quixo ficar e deulle a súa maleta a un compañeiro del a bordo que era de Muros, para que lla fixera chegar á súa muller… ainda hoxe está agardando pola maleta. Manolo, ficou en USA definitivamente dende o 29 de outubro do 1980 ata o 15 de xuño do 1986, data na que voltou a Galicia, rematando o relato con esta frase: “Se chejo a ajuantar des anos, traio a estatua da libertá ca antorcha ensendida!" Gran intre no que os tres comezamos a escachar coa risa. Manolo Crespo chegou a ter 44 homes traballando para el en New York, nunha empresa de construcción que chegou a montar el mesmo, e iso sin saber falar inglés e mandaba 100.000 dolares cada dous meses á súa casa, en Galicia. Tamén chegou a ter negocios en Puerto Rico. Actualmente, ten un fillo traballando en Texas.

Dando xa os derradeiros coletazos a este amena entrevista, Manolo afirma que a lápida do capitán do Salier era de pedra. De feito a súa memoria segue a lembrarse de anéidotas vencelladas con naufraxios acontecidos nesta corntorna, e comenta que a carón da lagoa do Carregal, hai unha igrexa vella que ten unha campá dun barco afundido na zona que foi a pique nos baixos de Corrubedo. Cando chega a este lugar o Crego Francisco Rey Miñán, constrúese a igrexa nova na aldea de Bretal.

Na actualidade, as pedras existentes na fermosa e brava praia de Xuño, agochan moitas historias relacionadas cos naufraxios e tamén, cun ser estrano esculpido nelas, xa catalogado, sobre o cal os propios arqueólogos non se poñen dacordo que tipo de ser, figura ou criatura, representa. Crían tamén estas pedras bos exemplares de pollicipes cornucopia que son arrincados polos percebeiros de Aguiño e que non sempre levan o prezo que eles quixeran, froito de xogarse a vida en cada marea. Aquí foi tamén onde Ramón Sampedro ficou tetrapléxico tras guindarse de cabeza ao mar, nunha das piscinas naturais que forma o Atlántico na pleamar, entre as cons, historia que sería levada anos despois ao cine, exitosamente.

Lembrade, que cando estedes sentados ao carón dunha lareira nalgunha casa da comarca do Barbanza, partillando conversas e incluso contos de naufraxios, existe a posibilidade real que a poucos centímetros de vós se atope o que foi a lápida orixinaria da tumba que sinalaba a fochanca do Capitán Wempe e das tres meniñas do Salier, “reciclada” para construir ou para rematar dita construcción identitaria do lar do país.

Xa para rematar, dicir que fai un par de semanas, meu compañeiro literario José Jacobo Ríos, descubriume unha historia ben tráxica pero ao mesmo tempo, tamén ben fermosa. Loreena Mckennitt, unha gran artista internacional da música folk, pola que ambos os dous compartimos paisón, perdeu fai anos ao seu prometido nun accidente náutico. Desa traxedia que eu descoñecía, naceu unha canción que ela lle compuso ao seu amado e que se convertiu nunha obra sublime e que xa está a soar fai un anaco mentres remato este artigo, que vai tamén adicado a todos os que perderon a vida no mar e aos seus seres queridos que padeceron e que padecen as súas perdas.

I´ll keep your heart with mine, till you come to me... https://www.youtube.com/watch?v=7Dqs_v3N5z0

© Fernando Patricio Cortizo 2018

Gravado: Naufraxio do Salier, A. de Caula.

Foto: Neno deitado na igrexa de Santa Mariña de Xuño. Xornal, La Noche, 19 marzo do 1962.

Foto: Ubicación da tumba dos náufragos do Salier, na Igrexa de Santa Mariña de Xuño. Fernando Patricio Cortizo.
Gravado: Inscripción orixinal da lápida do capitán do Salier, na parte traseira da igrexa de Santa Mariña de Xuño, hoxe desaparecida. Gaceta de Galicia, 26 de xaneiro do 1897.

Foto: Pepe Vila e Manolo Crespo, no bar As Palmeras, Xuño. Fernando Patricio Cortizo.

Bibliografía

-Campos Calvo-Sotelo, Juan. Náufragos de antaño. Editiral Juventud, Barcelona, 2002.

-García Echegoyen, Fernando José. Los grandes naufragios españoles. Alba Editorial S.L. Barcelona, 1998.

-Patricio Cortizo, Fernando. Historia da costa galega e os seus naufraxios. S.I-S.XIX. Edicións Lea, Santiago de Compostela, 2000.

-Patricio Cortizo, Fernando. Naufragios y crónica marítima de Galicia hasta 1899. Ediciones Cartamar, A Coruña, 2016.

Hemeroteca
-Gaceta de Galicia, 26 de xaneiro do 1897.

-La Voz de Galicia, decembro do 1896, xaneiro do 1897.

-La Noche, setembro de 1962.