O Cíclope do Mar de Reira

Conta a mitoloxía grega que na Illa dos Cíclopes, Polifemo e os seus seis irmáns, agochábanse entre os cantís e cando alviscaban naves que estaban preto da costa, guindábanlles grandes pedras para afundilas. Cando acertaban, festexaban o seu éxito saltando e golpeando cos seus enormes membros o chan da illa e facían que se sentiran os grandes tremores en toda a superficie da mesma, provocando ata algunha das súas arroutadas, erupcións do volcán que a coroaba. 

Todo comezou un día de novembro do 1986 cando chamoume a atención un libro no escaparate da desaparecida libraría Colón, na rúa Real de A Coruña. Tiña unha capa azul celeste e nela representábase a costa noroeste galega en cor marrón, cun título en negro: Costa de la Muerte, e cun subtítulo no ángulo superior esquerdo, en branco: Historia y anecdotario de sus naufragios. Seu autor era José Baña Heim. Era un día desos de inverno dos que había fai anos… Moito frío e moita choiva. Ao chegaren a casa xa era de noite. Puxen a secar as botas e o anorak ao carón da estufa e despois da ducha senteime no meu escritorio coa nova adquisición entre as mans, moble, sobre o que xa levaba uns meses deitado un libro encadernado en pel de antílope e cos bordes das follas bañadas en ouro que sacara da gran libraría do salón. Era a obra La Odisea, cuia autoría atribuíase ao poeta grego, Homero. Este libro acompañoume no decurso de catro anos pousado naquel esceario atlántico, a mín e a todas cantas obras ía lendo sen que nunca fose quen de finalizala. Esa noite zoaba o vento e a choiva petaba con forza no ventanal de aluminio. Encendín o flexo e senteime fronte ao faro máis antigo do mundo en funcionamento que xa estaba alumeando. Non se podía ter mellor ambientación. Nese intre estaba a piques de descubrir que o contido da obra literaria do mestre de Camelle ía a ser a máis abraiante e a máis influinte da miña vida. Non me trabucaba. 

Coma unha obsesión xenética que percorre cada recuncho do meu corpo, releo este libro anualmente, cada inverno dende entón… Unhas veces ata rematalo, outras, parcialmente e ainda me segue a descubrir na actualidade, un litoral inhóspito, unha terra lendaria e unhas xentes únicas que tiveron coma protagonistas aos centos de naufraxios que aconteceron neste bravo e perigoso litoral que inherentemente formaron parte das súas vidas e da nosa historia marítima. 

Penso que foi no mes de febreiro do 1993, cando por vez primeira fixen unha viaxe á Costa da Morte, no confortable habitáculo do meu querido e inolvidable Fiat Tempra. Había un lugar que ficara na miña mente como de peregrinación obrigada desde 1986. Ao chegaren á entrada da Ponte do Porto, collín un desvío á man dereita que poñía: Camelle. A medida que ía percorrendo esta fermosa estrada, penetraba noutra dimensión, onde as árbores cubrían ambos os dous lados da vía e de cando en vez alviscábanse regatos que descendían pola aba dos montes desbordantes de auga. Xusto antes de achegarme a un desvío que sinalaba Arou e Santa Mariña á esquerda, ascendía correndo pola costa en dirección oposta e pola marxe dereita, un home maior con cabeleira e de poboada barba. Tan só levaba posto unha especie de cueiro… Ía descalzo. De contado identifiquei ao persoaxe como o “anacoreta” do que falaba o mestre Baña Heim no seu libro que viaxaba ao meu carón, no asento do copiloto. Lémbrome perfectamente coma se fose hoxe mesmo que nese intre soaba no meu radiocasete o marabilloso tema, Night in that land de Nightnoise… si, era Manfred Gnädinger. 

Nada máis entrar en Camelle, unha sinal desvioume en dirección ao Museo do Alemán. Antes de por alí os pés, detívenme para tomar un café no Bar Rotterdam, ao final do porto. Alí fun atendido por unha muller que meteu un cazo nunha pota coa súa base ennegrida e botou seu contido abondosamente nunha taza. Era a primeira vez que probaba o café de pota. Celestial descubrimento. Ofrecíume caña branca para lle botar unhas pingas, mais declinei a oferta… Chovía a eito. Percorrín coa vista todos os recunchos deste local, onde ao fondo do mesmo e baixo unha feble luz, había mulleres palillando sentadas nunhas bancadas. A señora de nome Barca, intercambiou algunhas palabras de cortesía conmigo e faleille do home que acababa de ver semiespido correndo pola estrada. Ela díxome: -é Manfré-. Pasou un bo anaco no que fiquei medio durmido sentado a unha mesa, saboreando unha segunda taza de café. O alemán acaba de pasar correndo de volta cara a súa vivenda ubicada ao comezo da escolleira que tiña decorada con esculturas, crebas e círculos de cores. Non sería nesa xornada cando o coñecería persoalmente, pois voltando sobre os meus pasos, chamoume poderosamente a atención a existencia dun antigo edificio rectangular de pedra, derrubado, e que entre os seus restos, tiña un mastro de barco no que se notaban as marcas das xarcias, (do cal entereime por Juanjo de Vita, veciño de Camelle que anos despois fora curtado en toradas e queimadas estas nunha fogueira do San Xoán) restos de ferralla, anacos de madeira, botellas e gomas. Era o que quedaba do outrora florecente, Almacén e Estación de Salvamento de Camelle, un dos máis importantes de Europa na súa época, o cal comezou a funcionar no 1898 (según Pacucho de Petrallo, existía nunha das súas paredes unha placa de bronce que así o atestemuñaba) e que deixaría de empregarse como tal a mediados da década dos anos sesenta do século pasado. Esos restos esquecidos e abandoados, albergaban unha gran riqueza patrimonial para a historia marítima galega. 

Lembro tamén con total nitidez mental que ese día xantei no bar Chalana, (no mesmo Camelle) un dos mellores cocidos da miña vida por oitocentas pesetas. Apetecíame camiñar despois de engulir toda a cantidade de comida que meu estómago puido embarcar, pero de súpeto, ao pisar de novo a rúa voltaba a chover arreo e a soprar con forza o noroeste o que truncou as miñas pretensións de rebaixar as calorías do xantar e perderme polas rúas deste engaiolante pobo mariñeiro. Obrigado pola climatoloxía, metinme no coche e dando a volta en dirección ata A Ponte do Porto, máis adiante collín o desvío que marcaba Arou á dereita. A vista que ofrecía a estrada sobre esta antiga aldea mariñeira era de película. Maxestosa. Pero ao pouco, esa paisaxe viuse superada ao pasar Santa Mariña e aparecer o cumio do Monte Branco, ao que rebasaba a fina e albina area da meirande duna rampante de Europa, para descubrirse ante mín un litoral de beleza indescriptíbel… a enseada de Trece, franqueda polo Carreiro da Caghada e pola Punta do Boi, lugar este último a onde me dirixía a visitar o Cemiterio dos Ingleses. 

Era tal a forza do vento que a faciana enchíaseme de salitre pulverizado. Penetrei no muro do camposanto e nunha especie de panteón, deitei sobre unha lápida unhas frores que lle mandara mercar a miña nai o día anterior para tal fin. Supoñíase que baixo esa lousa de pedra esculpida, estaba soterrada a oficialidade británica do cruceiro torpedeiro de terceira clase, HMS Serpent. Este navío de guerra inglés, perdera 172 dos 175 homes que ían a bordo, a fatídica noite do 10 de novembro do 1890, aproximadamente ás 22:30 horas, no medio do temporal e da escuridade nocturna, xusto aí, na Punta do Boi. A traxedia máis lembrada na memoria popular das xentes do lugar, pois non en van foron ata obrigados polo crego de Xaviña, o señor Carrera Fábregas a recoller os cadáveres desfeitos dos tripulantes do Serpent que o mar ía deitando nas pedras deste bravo litoral baixo risco de seren excomulgados de non facelo. Moita xente descoñece que na fosa onde hoxe están soterrados os 144 corpos pertencentes á dotación do barco da Royal Navy, (o último cadáver pertencente á tripulación deste barco, aparecíu desfeito sobre as pedras na baixamar, no mes de febreiro do 1891. 28 corpos nunca aparecerían, engulidos polo mar) existiu a primixenia que albergou os restos de parte dos 36 tripulantes do Iris, afogados nestas augas; outro vapor británico que sete anos antes que o Serpent, desfacíase tamén a carón da Punta do Boi. O lugar onde se ergueu o Cemiterio dos Ingleses chámase Porto Trigo, pois dise que antes incluso que afundise o Iris, foise a pique outro barco perdido nesta paraxe do que xa ninguén se lembra, o cal portaba a bordo sacas deste cereal como cargamento. Unha vez que o mar desfondou ao navío saíron a frote e foron depositadas en terra para a súa custodia. Na fatídica Punta do Boi, e nun radio de 300 metros con respecto a este accidente xeográfico, fican documentados nove naufraxios. 

Deixando atrás a Punta do Boi, de contado achegueime á furna dos Defuntos queimados, sempre tendo coma guía o marabilloso libro de Baña Heim. Alí foi onde aos cadáveres do vapor mixto británico, Trinacria, se lles prendeu lume días despois do naufraxio do seu buque, cando flotaban nas axitadas augas mesturados con bocois de graxa, cabos, anacos de madeiros e outros restos do barco que ninguén era quen de rescatar para darlles sepultura. Manolo do Canle, veciño de Camelle, home de mar, artista excelente, creador entre outras obras, de cadros que recrean a antiga historia da súa vila natal, contoume dúas terríbeis historias sobre este naufraxio. A primeira delas fai referenza ao can que ía a bordo do navío inglés que tras salvar a todos cantos náufragos puido, rematou morrendo por esgotamento e coas súas patas esnaquizadas de golpearse coas pedras. A segunda, lembra á rapaza de 15 anos que ía a bordo e que faleceu afogada coa arrepiante imaxe das súas pernas sobresaindo da superficie das augas, ficando seu corpo preso no fondo mariño boca abaixo pola súa longa melena loira.

Proseguín a estrada de terra que levaba ao telúrico faro de Vilán ao nivel mesmo do mar. Non poucos salseiros ese día chegaban ata a súa mesma beira. A choiva abrira regos no firme, facendo que fose moi doado deixar os baixos do coche alí mesmo se non se conducía a modo. Fai vintecatro anos esa estrada non tiña colocado un groso zócalo de madeira como posúe na actualidade, cuio efecto evita que a area escorregue formando fochancas cando a choiva fai acto de presenza no outono e no inverno, principalmente. 

Estaba no salvaxe e afastado areal de Reira, antigamente chamado Area Longa. Alí fixen un descubrimento ollando cara o lugar que figura nos mapas do Instituto Geográfico Nacional, coma Porto Desastre; alí estaba ben ergueita e recoñecíbel unha pedra zoomórfica con “forma de cíclope.” Dito achádego ficara esquecido estos vintecatro anos, ata que fai uns días, revisando fotos que tiña gardadas en álbunes de tapa dura, atopei esta alfaia xunto a outras fotos desa viaxe do inverno do noventa e tres que cría perdidas; entre elas estaban tamén as correspondentes ao xardín pétreo e ás da caseta de Man. Na famosa foto do “cíclope” pódese ver perfectamente unha inmensa pedra coa forma deste ser mitolóxico grego e baixo o seu rostro aos seus “fillos xemelgos”. Nesta costa, nestas paraxes, compre deterse a admirar, a ulir, a escoitar e de cando en vez, pechar os ollos e perderse no seu misticismo… Estamos nunhas latitudes onde o silenzo fala e os sons mergúllanche na esquecida historia. 

Moi preto deste Cíclope de Reira, atopeime na mesma zona outra marabilla de pedra, ésta xa construida pola man do home: o foxo dos lobos, construción formada por dous longos muros de pedra do que só sobresae da terra medio metro e que converxen nunha gran fochanca, monumento ao que adiquei vintetrés anos despois desta primeira visita, un pequeno estudo que incluín no conto: O derradeiro lobo da Serra da Pena Forcada, o cal que podedes ler noutra entrada deste mesmo blogue. 

Costeando pola estrada de terra achegueime á Arliña do Vilán, ata os mesmos pés do imponente faro do Cabo Vilán, que por aquí din de Villano. Ascendendo pola súa serpenteante pista asfaltada o coche abaneábase como se fose de papel. Cando cheguei á explanada do faro novo, (o primeiro en alumear con luz eléctrica da península ibérica, en xaneiro do 1896) case que non puiden abrir a porta do coche para saír a contemplar o espectáculo que o mar estaba dando ao meu redor. Descendín do faro e tras pasar por diante dos primeiros muíños eólicos da zona, proseguín camiño ata Camariñas mentres caía a noite invernal, onde rendido aloxaríame na Pensión A Gaviota, non sen antes agardar no coche a que escampara a choiva que voltaba a caer con forza. Esa noite escribín no meu caderno todas as vivenzas, experienzas e revelacións deste día inesquecíbel ao que seguirían seis días máis. Trala cea, delicatessen de caldo con freba servido na mesa nunha pota, durmín dun tirón dez horas e soñei... 

Soñei con Ulises. Soñei co heroe de Troia que tras perder á metade da súa tripulación devorada polo cíclope Polifemo, urdíu un plan para fuxiren da cova onde estaban presos os sobreviventes da súa expedición. Tras ofrecerlle Ulises ao xigante monstroso o excelente viño que viaxara a bordo do seu barco, éste ficou posteriormente durmido, intre que aproveitou o rei de Ítaca para queimarlle seu único ollo cun tronco ardente e fuxir definitivamente el e seus homes as agachadas, e cubertos seus lombos de peles de ovella, animais que criaba Polifemo e que tocaba antes de abrir e pechar a gran cova onde vivía, cunha inmensa pedra. Cando os homes sobreviventes da expedición estaban a bordo da súa nave, Ulises  berroulle a Polifemo ao lonxe que lembrara que fora el, o pícaro home que o burlara... O rei de Ítaca. Pero Ulises descoñecía que Polifemo era fillo do mesmo Poseidón. Polifemo, enchido de xenreira, subíuse aos cantís da illa e guindou pedras xigantescas contra a nave de Ulises, sen ter éxito; incluso arrincou o cumio dun monte e arrebolouno tamén contra a nave grega. Pero todo foi en van. Polifemo, vencido pola raposeira de Ulises e ferido na súa dignidade, pregoulle a seu pai que botara un meigallo á expedición do rei de Ítaca, pero éste acadou arribar finalmente á illa do deus Eolo, en menos dunha xornada de travesía. 

Seguín a soñar crendo que foran os cíclopes os primeiros naufragadores de barcos da historia. No mesmo soño, facíame as preguntas de se foi convertido en pedra o cíclope do Mar de Reira por unha maldición? Por causar naufraxios nesta zona dende a noite dos tempos?... Ou simplesmente, sería este xigante pétreo unha casualidade ou un capricho granítico da natureza? 

No Mar de Acitrezza, a uns poucos centos de metros da propia costa siciliana, ainda fican ergueitas as pedras que arrebolou Polifemo contra o barco de Ulises, hoxe convertidas en farallóns. 

Aquí remata a miña icónica viaxe daquel inverno do noventa e tres… Ulises, Homero e a súa Odisea, perdurarán eternamente. 

© Fernando Patricio Cortizo 2017

Foto: Cíclope do Mar de Reira, Fernando Patricio Cortizo.

Tano e a historia do avión americano da praia de Langosteira

Nunha solleira mañá de agosto fai agora un ano, franqueáronme a porta dunha fermosa casa de pedra con galería que fora ergueita a finais do século XIX, polo buzo, Juan Bautista Rodríguez Roade, ubicada a carón da Igrexa da Nosa Señora do Bo Suceso, no pobo de Fisterra. Foi no interior desa acolledora vivenda, coñecida como unha das dúas casas da familia de Juan do Buzo que existen na vila fisterrá, onde disfrutei da amabilidade e da conversa con Feliciano García Rodríguez, coñecido na súa familia por Tano, e na vila por Tanito de Maruja España ao cal acompañábao a súa filla Ana, grazas ás referenzas que me dera Lourdes González Rodríguez, sobriña dos famosos nove irmáns González Lago de Corcubión, que herdaron a empresa de salvamento e despece de barcos que fundara seu pai, José González Cereijo.

Un dos primeiros datos históricos que me aporta Tano é que seu bisavó, o buzo, Juan Bautista Rodríguez Roade, foi o primeiro en descender aos restos do pecio do Great Liverpool, afundido na fermosa praia de Gures e que extraeu do mesmo cubertería de prata á que logo lle fixo acunar as súas iniciais e tamén varios cabeiros de alafante, uns vendidos a particulares e outros vendidos a igrexa de San Nicolás, na cidade de A Coruña, ainda que no interior deste templo relixioso na actualidade, non se atopa xa ningún destos valiosos obxetos de marfil.

Cando levabamos xa case que dúas horas falando Tano, súa filla, máis eu, sentados en cadeiras a unha mesa, (mobles todos pertencentes a barcos afundidos na Costa da Morte) entre unha morea de valiosos testemuños, de súpeto agromou unha gran historia, narrada e vivida polo propio Tano. Ésta é…

Lembrávase que xa tiña visto de neno caer avións no Cabo Fisterra, no decurso da II Guerra Mundial, en concreto na praia do Rostro aterrarían dúas avionetas (seguramente cazas) unha separada da outra por dúas semanas de diferencia, cuios motores serían desmontados do corpo dos avións e levados posteriormente a Ferrol.

Na zona de San Roque, exactamente o 28 de agosto de 1943 polo serán, tras producirse un combate aéreo entre un avión aliados e outro nazi, nos arredores do Cabo Fisterra, unha aeronave norteamericana foi acadada polo lume inimigo e perdendo altura, pasando pola tona da auga na zona da praia da Ribeira, rematou por amerizar a carón do idílico areal fisterrán de Langosteira. Conta Tano que: “foise a afundir a 40-50 metros de distancia do arrecife de As Pardas, xusto enfronte de onde desemboca río Grande.”

Grazas ao excepcional artigo publicado sobre este accidente aéreo, no blogue: galiciaenlasgm.blogspot.com.es/2008/02/b-24-en-playa-langosteira-finisterre.html, sabemos que no interior da fuselaxe quedou o corpo sen vida do oficial de derrota Beckner, cosido a balazos.  Os nove homes restantes que compoñían a tripulación deste bombardeiro pesado, Liberator B-24D das forzas aéreas norteamericanas, que despegara horas antes da base aérea en chan marroquí, de Port Lyautei, e que foi posteriormente atacado e derrubado por un FockeWulf200 alemán, salvaron as súas vidas, sendo rescatados sete deles, pola tripulación da lancha Dejen Paso, patroneada por José Canosa; outro pola lancha Lili, patroneada por José López Castreje e o último supervivinte sacado das augas polos mariñeiros da embarcación, patroneada por Antonio Romero. Quince minutos despois do sinistro, e evacuados os tripulantes do avión, con só a cola deste a vista a aeronave estourou, seguramente voada polos seus propios tripulantes, seis feridos de consideración, e entre eles, catro por impactos múltiples de bala.

Reseñar tamén, que fora este avión norteamericano, Liberator B-24D co numeral, 42-40104 e co mesmo piloto, o que derrubara a un Focke Wulf 200 Kondor nazi, o 13 de agosto do 1943, na ría de Camariñas.

Os datos deste parágrafo, reitero, están extraídos do excelente artigo que trata específicamente deste accidente aéreo, acontecido a carón do areal fisterrán de Langosteira. Recomendamos a súa lectura pola pormenorizada bibliografía e documentación aportada, para completar e contextualizar a historia que aquí se narra, froito do noso patrimonio inmaterial.

Voltando a narración de Tano, el lémbrase que ás dúas semanas da amerizaxe do avión norteamericano en Langosteira, aproximadamente a mediados de setembro, houbo un forte temporal de compoñente sur que fixo que o corpo do tripulante falecido, John L. Becker, fose botado polo mar á praia de Langosteira, soterrándose éste no cemiterio de San Martiño de Duio. Anos despois, rematada a II Guerra Mundial, os americanos repatriaríanno ao seu país. O avión sería finalmente dinamitado polos propios americanos para estragar probas sobre o seu deseño e tecnoloxía, da que se poideran beneficiar os espías inimigos.

O pai de Tano, Feliciano García Cordo, como moitos homes da época aos que lles tocou ir á fronte, na Guerra Civil española, fora alistado forzosamente polo bando Nacional, ao ficar nun territorio ocupado polos golpistas, tras o alzamento. Na contenda bélica fóra destinado coma chófer do Comandante do Batallón Navarra 43, e destacouse no seu posto por esquivar as bombas e as minas que acababan de esnaquizar a un dos camións que ían na vangarda do seu convoi. Rematada a guerra, Feliciano volta a Fisterra e aproveitando os seus contactos, fai unha boa amizade na época, co Comandante General de Marina de A Coruña, valíéndose desta relación para conseguir a concesión do despece do avión norteamericano afundido na praia de Langosteira, sacando absolutamente todos os seus restos visíbeis do fondo, incluido seu tren de aterraxe, pois a aeronave estaba afundida a 2,5 brazas de auga. Lembra Tano que ainda ata ben pouco pola contorna, había xente que coma a súa familia, empregaban bandexas de aluminio elaboradas a partires dos anacos da fuselaxe extraída do avión sinistrado, para poñer enriba delas as empanadas e levalas a cocer aos fornos das panaderías da zona. Éstos foron os únicos anacos que extraera seu pai do fondo do mar en Langosteira, que non foran enviados a Barcelona, destino final do ferrancho procedente do bombardeiro norteamericano.

Esta foi a única vez que o pai de Tano, Feliciano García Cordo, adicouse ao despece, pois seu xeito de gañarse a vida fora sempre a través dunha salazoeira e outro negocio de venta de peixe fresco.

Conta Tano que nos restos deste avión había nylon. Fío plástico de enorme resistencia que contrastaba na época coas fráxiles redes de pesca que poseían os mariñeiros galegos que daquela eran de algodón, as cales había que cascar cada tres semanas, máximo, somerxidas en auga quente con coda de piñeiro, para tinguilas. Lémbrase tamén Tano da rapeta, esa rede largada dende terra cara mar aberto por unha embarcación, cun extremo fixo en terra e que unha vez desplegada toda a súa lonxitude, voltaba de novo á beira da praia facendo un semicírculo, amarrando os dous extremos a unha carruaxe de bois, os cales encargabanse de tirar dela ata depositala enriba dos areais. Precisamente Bellamisa, un mariñeiro da zona, pedíulle a Tano un pedazo de aluminio ou de plástico do avión sinistrado, e éste levoulle un anaco grande de biruta de plástico, sacado dos restos dunha das ventaniñas da aeronave, pois Tano facía con este material anéis que logo vendía a dúas pesetas, ocupando tamén o tempo en poñer remaches de aluminio. Cando o rapaz entregoulle a Bellamisa un fío de plástico e díxolle que tirara del a ver se era quen de rachalo, e o mariñeiro díxolle: “aparta que isto vou collelo e soplándolle vouno partir!” cando o mariñeiro pegoulle o tirón ao anaco de plástico, éste fíxolle un corte nun dedo coma un mundo e Tanito do medo, fuxíu correndo.

Tamén recorda Tano, grazas á súa portentosa memoria, que atopou bolsas de caramelos e de comida prensada, seguramente pertencentes ao kit de superviviencia das neumáticas salvavidas do avión, entre os restos extraídos da aeronave, xa depositados en terra. Seu pai, antes de enviar todo o material atopado do avión a Barcelona, tiña que entregar, os anacos pertencentes á fuselaxe como a do armamento atopado no seu pecio, á Comandancia de Marina de A Coruña.

No edificio onde o pai de Tano tivera unha salazoeira que mercara no ano 1942,  houbera con anterioridade unha conserveira, e despois de vender el a salazoeira, posteriormente, restaurado o mesmo edificio que se atopaba enriba da praia, na súa parte occidental, instalaríase alí un dos restaurantes máis famosos e prestixiosos, non só da Costa da Morte, se non de toda Galicia… estamos a falar do Tira do Cordel.

Outra curiosa e fermosa historia que saíu dos restos do avión norteamericano, perdido no areal de Langosteira, foi a concerninte ao paradoiro das súas rodas de aterraxe, pois non todas foran entregadas á Armada. No ano 1944 o pai de Tano conseguíu un soplete para curtar o aceiro das rodas, e deste xeito poder extraer as gomas das mesmas que na época era un artículo de luxo… un verdadeiro tesouro. O Caruncho, que era un sarxento que estaba o mando do posto da Garda Civil de Corcubión e que tiña sona de ser moi mala persoa, un día parou ao camión de o pai de Tano, decíndolle que como non apareceran as rodas que faltaban do avión, íalle incautar o camión; pero Feliciano lle tiña ao seu vehículo un compartimento segredo onde introducía a mercadoría que non quería que lle atoparan, e así foi como as valiosísimas gomas das rodas do avión norteamericano, foron finalmente a parar a Pais que era o zapateiro do pobo de Cee nese tempo, (esta familia ten na actualidade varias ferreterías na zona) pois Feliciano doulle a goma das rodas do avión para facer solas para botas, para un montón de xente.

O meu agradecemento a Tano, á súa filla Ana e a Lourdes González Rodríguez por compartir conmigo as súas historias familiares, para que poidesen ser difundidas. Somos salitre.

© Fernando Patricio Cortizo 2017

Foto: Liberator B-24. www.warbirdalley.com

Foto: buzo, Juan Bautista Rodríguez Roade. Pub A Galería, Fisterra.

Foto: tripulación do Liberador B-24D 42-40104. Juan Carlos Salgado Torres.

Foto: mapa coa ubicación do lugar do naufraxio do Liberator B-24D. galiciaenlasgm.blogspot.com.es/2008/02/b-24-en-playa-langosteira-finisterre.html

Foto: arrecife de As Pardas, co lugar do naufraxio do Liberator B-24D, a carón da praia de Langosteira. Fernando Patricio Cortizo.

De Corcubión a Bantry. A historia dun salvamento.

Aínda facía pouco que mencera cando un bote a remos achégase á costa para desembarcar un home, nun coído abeirado do vento. Ao lonxe, aínda é visíbel o casco dun pesqueiro embarrancado sobre un baixo, afundido de popa. Mentres os mariñeiros alónxanse do litoral a bordo da pequena embarcación, ollan como seu armador conversa cuns labregos da zona que teñen pacendo as vacas nun inmenso pradío que cubre toda a súa vista. Máis tarde, cando o bote acodérase ao barco de salvamento, principiará a laboura diaria de prestar apoio aos buzos que xa traballan na operación do reflotamento da baca de arrastre galega cravada nunha perigosa pedra, no interior dunha fermosa, húmida e ventosa ría, ao SW de Eire.

Horas despois, o armador fai sinais dende terra requirindo de novo ao bote para que o veñan a recoller. Xa a bordo, cóntalles aos mariñeiros que foi convidado polos lugareños a entrar na súa casa que alvíscase no alto do outeiro, onde ofrecéronlle o calor do lume da súa cheminea, café e licores, intercambiando opinións na conversa que xira sobor do naufraxio, grazas aos xestos e tamén en boa parte, grazas aos debuxos que o armador corcubionés debullaba na súa libretiña…

Deste xeito, con este verídico, fermoso e pequeno episodio que acaban de ler que foi reconstruido e agora divulgado, grazas á gran memoria do maquinista-motorista, Juan Pérez Areas, natural de Corcubión, protagonista do mesmo e no que únicamente permitinme a licenza de converter en ficción o detalle dos debuxos na libreta do armador, podería principiar a historia dunha expedición pouco coñecida que zarpou da Costa da Morte, en concreto do Porto de Corcubión, a comezos do outono do 1961 a bordo do barco de salvamento Josefa Cambeiro, con base neste abeiro e propiedade do armador Antonio Pardiñas e que arribaría á costa irlandesa da ría de Bantry, para reflotar o pesqueiro coruñés, Andrés G, alí embarrancado e pertencente ao tamén armador corcubionés, Benigno O peruano. Necesitaría esta empresa dunha segunda expedición que zarparía do mesmo porto galego no verán do ano seguinte, onde esta vez si, acadaríase poñer finalmente a flote esta baca de arrastre que tras ser remolcada dende a costa de Irlanda ata augas galegas, remataría os seus días nos famosos e aínda existentes estaleiros Valiña, na Coruña, no lugar de Oza, onde perdémoslle a pista, incluso na hemeroteca, con moitas probabilidades que fose finalmente despezado ao quedar moi danado sendo moi caro o seu arranxo.

De seguido reconstruímos esta abrainte historia dende os seus comezos ata o seu fin, grazas ás vivencias conservadas aínda na áxil memoria de Juan Pérez Areas, un dos protagonistas da mesma, (como xa indicamos antes) persoa coa que tiven oportunidade de contactar e conversar grazas a Domingo Antonio Lestón Mosquera, máis coñecido no mundo do salvamento e dos despeces de barcos en Galicia, como Antón Pardiñas, fillo de Domingo Antonio Lestón París, Don Antonio, precisamente o armador que ía nesa expedición a Irlanda e que faría amizade cos labregos da zona, visitando súa casa en varias ocasións…

Conta Juan Pérez Areas que conta con vinte anos de idade cando o día 4 de outubro de 1961 saen do porto de  Corcubión rumbo a Irlanda, sete homes a bordo do barco de salvamento, Josefa Cambeiro, propiedade de Don Antonio Pardiñas, de 100 toneladas de rexistro bruto e que montaba un motor de 390 cabalos de potencia, remolcados pola baca de arraste Miguel A, con base no porto de A Coruña. Nada máis dobrar o cabo Fisterra collen un tempo terrible e á altura do Cabo Vilán teñen que curtar o remolque de 500 metros de longo feito a base de cable e cadea que os unía ao pesqueiro polo mar de fondo, e para non irse a pique. Ambas as dúas embarcacións poñen rumbo ao porto da Coruña, non exenta esta travesía de moito perigo para a tripulación do Josefa Cambeiro, pois o seu motor non respondía nese mar, como lle informa o patrón Ramón Barreiro a Juan, o maquinista, ademáis de non contar a bordo nin con radio nin con electricidade. Finalmente, e tras arribar ao porto herculino e permanecer tres días nel, o armador aproveita para mercar unha dinamo nova para o Josefa Cambeiro, despéxase de estopa a súa sentina, e conséguese limpar e arranchar o barco para voltar a navegar, poñendo a expedición de novo rumbo a Irlanda con bo tempo, arribando sen novidade ao porto de Bantry, aos tres días, tras penetrar e navegar pola fermosa e profunda ría do condado de Cork.

A expedición corcubionesa na que ía o armador Don Antonio Pardiñas a bordo do Miguel A, ía co obxetivo de poñer a frote a súa parella, o arrastreiro xemelgo, Andrés G, propiedade do tamén armador corcubionés, Benigno o peruano. O Andrés G, estaba embarrancado dentro da ría de Bantry coa popa cravada e afundida nun baixo coa proa ergueita por riba da superficie do mar.

A tripulación do Josefa Cambeiro, compoñíanna: Juan Pérez Areas, mecánico naval, maquinista-motorista; unha parexa de buzos valencianos de nomes Enrique e Adolfo, os cales non rematarían a campaña, pois non estaban afeitos a estas augas lodas e frías. Serían sustituidos por outra parella de buzos: Valeriano Cerviño de Corcubión e Juanito Liracho, residente en Corcubión e natural de Lira. Serían estos buzos os que finalmente rematarían por poñer o Andrés G a flote; Ramón Barreiro, natural de Noia era o patrón do barco; Alfonso, mariñeiro e cociñeiro, de Corcubión; Alberto Giminal, mariñeiro de Corcubión; Alejandro Domínguez, alcumado o japonés, mariñeiro de Corcubión. Actualmente o único que queda con vida da tripulación do Josefa Cambeiro é Juan Pérez Areas.

Os sete homes de tripulación facían vida a bordo do barco cando chegaban a porto. Tiñan que ir dous homes a diario a unha fonte a por auga, axudándose para elo dun carretiño sobre o que portaban un bocoi enriba que lles deixara un patrón dun pesqueiro irlandés. Logo a bordo, para asearse e co frío que facía, (pasaron dende outubro a principios de xaneiro en Irlanda) botábanse primeiro un caldeiro de auga por riba, logo enxabonábanse e finalmente con outro caldeiro de auga por riba, aclarábanse.

O Josefa Cambeiro tiña un rancho na proa onde durmían os catro mariñeiros; o patrón e o buzo de nome Enrique tiñan dous catres no puente; Juan fixérase un bo catre no motor e Don Antonio Pardiñas e o buzo Alfonso, durmían na adega.

Conta Juan Pérez, que a carón do barco embarrancado, na mesma costa, había casas de labregos irlandeses que tiñan vacas criándose nos inmensos e verdes pradíos da contorna e que nalgunhas ocasións arrimáronse á ribeira co bote do Josefa Cambeiro, que sempre era arriado para axudar nas labouras de refrotamento do Andrés G que facían os buzos que eles levaban a bordo. Foi entón cando Don Antonio Pardiñas tomou terra e visitou aos lugareños e rematou por quentarse no interior dunha destas casas facendo certa amizade con eles. Os irlandeses logo convidaron tamén a café aos mariñeiros do bote.

Os únicos medios de rescate cos que contaban en Irlanda a expedición de Corcubión, eran os que levaba a bordo o propio barco de rescate, Josefa Cambeiro, o cal tardaba quince minutos en cubrir a distancia de aproximadamente unha milla que afastaba o porto de Bantry co lugar do embarrancamento do Andrés G. O obxectivo era erguer o barco e taponar por baixo as fendas que tiña no casco, mais na primeira campaña foi unha misión imposible, pois estaba moi cravado nas pedras. O tempo foi pasando e os gastos aumentaban. A pesares que o mar no interior da ría irlandesa permitía traballar sen contratempos e doadamente, era estrano o día no que o forte vento non fixese acto de presenza. Finalmente, e fronte a imposibilidade de safar o barco das pedras, decídese que volte a Galicia a expedición ao completo, ficando amarrado ao porto de Bantry o Josefa Cambeiro, sen tripulación a bordo, a pesares que inicialmente barallárase a posibilidade que Juan Pérez, o maquinista, ficara a bordo agardando á unha futura segunda expedición.

Esta vez e a bordo do Freire Costas, un barco da mesma compañía, voltan a casa os sete tripulantes máis o seu armador, abandoando o porto de Bantry o 5 de xaneiro de 1962. O patrón deste pesqueiro empeñouse en largar os aparellos para aproveitar a marea cando un forte golpe de mar estivo a piques de afundir o barco, arrincándolle un bote salvavidas, chegando a auga dentro da ponte ata o pescozo do patrón e no costado de estribor unha porta aberta fixo que o mar metera moitas toneladas de auga a bordo, onde ían 15 homes: sete tripulantes do propio Freire Costas, e outros oito do Josefa Cambeiro. O patrón do pesqueiro quixo poñer proa de novo a Irlanda pero Antonio Pardiñas negouse e dixo que seguirían viaxe ata arribar ao porto da Coruña, como finalmente aconteceu.

Cando o Freire Costas levaba un día de travesía rumbo ao porto herculino, cruzan unha conversa por radio co pesqueiro coruñés, Testal, que navegaba en rumbo oposto a eles proa ao Gran Sol, e que desaparecería no mar esa mesma xornada, índose con el ao fondo, os seus 14 homes de tripulación, constituindo este naufraxio, unha da meirandes desgrazas para a gran familia mariñeira galega que faenaba fóra das nosas augas patrias. Juan Pérez en persoa, lembra as terríbeis imaxes que poideron ollar cando eles a bordo do Miguel A arriban ao porto da Coruña, o día 8 de xaneiro do 1962, onde agardaban en primera liña os familiares, as mulleres e os fillos dos tripulantes desparecidos do Testal. En canto pisan terra son abordados polas mulleres que os interrogan preguntándolles se saben algo do paradoiro de seus homes… familiares que neses intres de angustia aínda gardaban un esperanzador fío de luz na tensa e dramática espera polos seus, e que por desgraza, xa nunca chegaría.

Habería que agardar ao verán deste mesmo ano do 1962, cando a segunda expedición corcubionesa traballando na ría de Bantry, acada por fin reflotar ao Andrés G, tras acadar erguelo de popa co guinche do Josefa Cambeiro. Grazas a esa operación por fin os buzos poideron taponar as fendas no casco do barco e unha vez achicada a auga que tiña no seu interior, foi remolcado ao porto da Coruña, onde foi reparado ou despezado nos estaleiros de José Valiña.

Foi nesta segunda expedición para reflotar ao Andrés G, na que conta Juan que fora enrolado seu irmán Carlos, tamén de motorista e que foi éste o que lle dixo que a prensa irlandesa sacara moitas fotos ao barco e a súa operación de reflotamento. Non se lembra Juan Pérez Areas se o barco unha vez a flote volviu a navegar. En canto el chegou a Corcubión desta experiencia irlandesa, embarcouse nun costeiro dunhas 500 toneladas de nome, Sirius.

O propio Juan, lémbrase que comezou a traballar no mundo do rescate e despece de barcos con 14 anos, a bordo do Josefa Cambeiro. Lémbrase do buzo Leopoldo Lamela, (tío de Luis Lamela o xornalista e escritor que traballou no xornal La Voz de Galicia) que era de Corcubión e vivía nas casa baratas. Este traballou con Pardiñas e con outros armadores da chatarra de Muxía (seguramente Pérez Leis) tamén coñeceu Juan Pérez ao Carrilo, outro buzo de Corcubión. Tamén traballou na zona Querejeta, (de Querejeta sabemos que traballou no pecio do Highland Warrior, perdido na costa de Cobas, en Ferrol, no 1915) outro empresario chatarreiro polo que lle escoitara a seu pai José Pérez Domínguez, que tamén traballlou de maquinillero a bordo dos barcos de salvamento para Pardiñas. Todos os chatarreiros da zona vendían o ferro extraído dos pecios no lugar de A Viña, Corcubión.

Segue a contar Juan que antes de ir a Irlanda traballara xa con Pardiñas noutros puntos da costa gelega sacando chatarra dos pecios, especialmente cos buzos valencianos que eran moi bos. Traballaran ata 58 metros de profundidade no baixo de La Carraca, en Fisterra. Adolfo, un deles, tiña entón 25 anos e non ascendía ata que dende o barco dábanlle o sinal de subir. Lémbrase Juan que o cabo do que dependía o buzo tiña un nóo cada tres metros. Fora este mesmo buzo o que localizara na costa de Touriñán, concretamente nos fondos de O Farelo, un eixo de cola de ferro que tras pasarlle á cadea no fondo para amarralo, foi izado polo Josefa Cambeiro grazas ao seu guindastre que era quen de erguer carga por un peso de ata 14 toneladas. Cando izaron por fin dito eixo, con grave risco de que o barco de salvamento dese a volta polo sobrepeso, os tripulantes descubriron que viñan amarrados tres eixos á cadea do guinche: un de cola, un do medio e outro de encaste coa propia máquina do barco, pesando cada un deles 3,5 toneladas. Dita peza pertencera a un buque de bo porte dos numerosos pecios que existen nos fondos de Touriñán, estando ademáis revestido dunha camisa de bronce de 18 mm, feito que o facía máis valioso se cabe. O armador, Antonio Pardiñas, ficou tan abraiado da descuberta e das ganancias que lle ía reportar esa rescate que tras ancorar ao Josefa Cambeiro en Muxía, convidou a toda a tripulación a cear no restaurante O Rápido da mesma vila, lugar de parada do coche de liña, na época. Alí preparáronlles unha langosta de tamaño considerable.

Segue a lembrar Juan Pérez Areas que traballar na zona de Touriñán era terrible, pois no mes de setembro do 1961, estiveron no porto de Muxía coma base e que ese mes só poideron traballar en Touriñán catro días. Tamén traballaron nos fondos da Praguiña en Corrubedo, estando de buzo Lamela, sacando moitas toneladas de ferro. Cando non había traballo no verán, Juan reparaba e arranxaba outros barcos do ferro de Pardiñas, o Rosalía Matilde e o Santa Isabel, e no inverno traballábase na marea baixa en A Viña, curtando e carrexando a chatarra que alí depositaban os barcos do ferro que se extraían dos pecios coa dinamita polos buzos e logo Pardiñas levábaa en camións para unha empresa de Carballo e outra de Vigo, (da que non lembra os nomes) ou incluso, ás veces, eran as propias empresas as que facían a operación á inversa indo a recollela in situ. A chatarra pagábase moito nesa época; o ferro gordo de 20 mm de grosor a 14/ptas o kilo, mentres que o de plancha pagábanno menos; o cobre estaba a 50 ptas/kg… era ouro. Os chatarreiros facianse millonarios, entón. Tiñan a sona de que pagaban mal, e Juan a punta que non só era mala sona, senón que pagaban mal, tarde e arrastro.

© Fernando Patricio Cortizo 2017

Foto: Faro de Crookhaven, Bantry Bay, Lola Soto Vilasuso.

Foto: Josefa Cambeiro, Aquiles Garea.
Foto: Josefa Cambeiro a carón do Andrés G, na ría de Bantry, *Irish Examiner, edición do 31 de xullo do 1962. 

Lémbrome da praia das Conchas

Lémbrome cando íamos á praia das Conchas con miña nai, experimentando a diario a odisea de baixar por aquela Ronda de Montealto sen asfaltar ata chegar aos pradíos da Terma, deixando á dereita a fonte do Picho, o antigo pavillón dos deportes do Club del Mar e a carpintería de ribeira de Manolo e Pepe Barbosa, descendendo a costa deixando o resplandecente e rebuldeiro areal de San Amaro e seu club social, por estribor ata chegar á gran explanada branca, onde hoxe érguese o barrio de Adormideiras… pasado éste, adentrabámonos noutra dimensión… chegabamos ao noso paraíso.

Lémbrome de canto xogabamos polos espectaculares e fermosos microcosmos das pozas na baixamar ata O Grelle, collendo lorchos, camaróns e queimacasas, mentres víamos pasar barcos cara o porto de A Coruña…

Lémbrome de cómo o señor Fiúza e outros, metían os ganchos e as varas encarnadas con sardiña nos buracos das pedras e pescaban moitos polbos e barbadas neles…

Lémbrome de cómo meu pai cando podía vir con nós, guindaba á miña irmá Bárbara ás ondas para que aprendese a nadar…

Lémbrome de escoitar de cando en vez as conversas inintelixíbeis dos maiores mentres descansabamos por un intre na toalla, ata que algunha nai pronunciaba a palabra “crema” o que remataba con nós de novo saltando por riba das ondas…

Lémbrome de cando ollamos por vez primeira ás touliñas nadando e saltando ao redor de nós, Almudena estaba conmigo... de como xogabamos na area grosa desea areal facendo castelos ata que un día atopamos un gran oso  de balea soterrado…

Lémbrome do intre diario de xantar o bocadillo na compaña dos nenos da gran familia ás presas, sentados á beira do mar, mentres o salitre que escorregaba polo noso pelo e pola nosa faciana mesturábase coa fariña do pan de bola…

Lémbrome de meter os dedos nos buracos feitos polas balas nos muros do Cemiterio dos Moros…

Lémbrome de cando Moncho o cojiño, fixo pintadas polas pedras cun “esprai” vermello: “Limpia la playa”… de como o propio Moncho queimaba todo o lixo que apañábamos pola praia e polos arredores e o queimaba nun bidón e de cómo chegaba co seu vespino ao noso cativo areal coa súa filla Iria de paquete...

Lémbrome de cando aquel fermoso areal aínda virxe, non fora colonizado polos macroedificios da Terma e os habitantes daquela praia ainda familiar, axudabamos a subir as lanchas, botes e chinchorros ata a rampa de terra, poñendo troncos baixo as súas quillas para que subisen a reparar e a pintar á unha das derradeiras carpintarías de ribeira: a de Julio Barbosa…

Lémbrome de xogar con Rosa, unha nena da miña idade, unha das tres fillas deste carpinteiro que tiña alí a súa casa e taller feitos con táboas… de como as súas longas mans rodeaban a súa tenra faciana sobre a que se pousaba unha melena loira, case que branca… de como seus vestidos semellaban aos das nenas da serie de televisión, La Casa de la Pradera…

Lémbrome de cómo a perseguín por toda a praia un día de vaga de mar de verán, para que me dese unha gran barbada que a resaca depositara na area, ata que ela detívose diante de mín, achegándome o peixe que descansaba nas palmas das súas mans ata case tocar o meu nariz, mentres as bágoas escorregaban polas súas meixelas… eu collín as súas finas mans conxeladas que estaban a tremer e baixeille os brazos… e tamén chorei con ela.

Lémbrome de cando se perdíu meu irmán e toda a praia buscouno ata que apareceu tres horas máis tarde da man de Enrique e Nandi: os Güigüis. (Así se lles coñecía, non me preguntedes por qué) …

Lémbrome da nosa gran familia: Daniel e María Luisa eas súas fillas Ruth e Raquel e de Pol, o irmá de María Luisa; de Carlos e Elvira; de Mari e de Julio (irmán de Daniel) e de seus fillos, Julito e Natalia; de Ana, a prima de Julito e da súa nai Loli; de Meli e Manuel, e de seus fillos Enrique e Nena; de Elsita e Jaime, e de seus fillos Nandi,  Elsa e Jaime; de Moncho, da súa muller e da súa nena, Iria; de Luisita e de seu home Jaime Mariñas e da súa filla Isabel, matrimonio que nos acollía no seu chabolo cando as mareas vivas comían a praia; de José o policía nacional viúvo; de Agustín e de Chon e das súas fillas Gemma e Almudena... a miña gran amiga; de Fanny e das súas fillas Nuria, Pilar e Xoán Alberte; de Fina, a súa filla pequena e seu sobriño maior, dos que o tempo borroume os nomes, pero especialmente lembro seu 127 vermello ao que tanto cariño lle collín porque antes de nacer a miñá irmá, a propia Fina tenos subido a casa nel, aforrándonos a prolongada costa de volta a casa… cando entrabas neste coche era coma un forno cun intenso olor a escay da tapizaría que queimaba as pernas ao sentarse, tendo que poñer as húmidas toallas por baixo…

Lémbrome de todos esos instantes, de cando xogabamos polas pedras meu irmán máis eu con Miguel Ángel e con Enrique, os fillos do Director da Cadea da Torre…

Lémbrome de Aion, así soaba o nome dun neno holandés xigantesco que no decurso de numerosos veráns, viña xunto a súa irmá Esther e seus pais, a pasar a tempada estival á nosa praia, nunha furgoneta desas ás que se lles erguía o teito… todos agás o pai tiñan o pelo branco, de loiros que eran. Xente agradable, amable e discreta que se relaxaban neste areal que só uns anos despois ía ser colonizado polas huestes do progreso…

Lémbrome de cómo víamos pasar a todos os barcos arribando e zarpando do porto de A Coruña no decurso de todos estos anos de infanza, e como nunha ocasión, nunha tarde de agosto a brétema convertíu en noite un día de calor intenso e nos fastidiou a tarde de baño… de entre este manto branco de cerrazón diurna, de súpeto aparecíu un pesqueiro de cor azul co seu cintón pintado de branco que coa súa proa pantasmal atravesou a mesta brétema estando a piques de embarrancar nas cons da ribeira da mesma praia … a marea alta no seu punto álxido e a parada a tempo do motor dando atrás, salvou aos seus mariñeiros de esnaquizar o seu sustento flotante.

Lémbrome de cómo vía saír aos ranas do mar cos seus aros cheos de peixe e de polbos e ficaba coma un parvo ollando para eles e para o seu equipo, pedíndolle a meus pais de contado unhas gafas de mergullar que traían o tubo incorporado… Ohhh, que mundo descubrín!… que marabillas amosábanse fronte aos ollos deste neno ávido por aprender… que pintos máis fermosos, que maragotas máis escurridías!... o movemento das algas abaneando ese gran pasto asolagado de vexetais mariños polo que de cando en vez  agromaba un claro ateigado de vida… meu primeiro polbo que me deixou o brazo esquerdo cheo circuliños morados… as facianas de ledicia de meus pais… os aplausos da gran familia… fixera da lectura e da interpretación do mundo creado por Verne, en 20.000 leguas baixo o mar, (un dos meus libros preferidos) unha realidade...

Xornada de choiva que refrescou na costa... ao abeiro das lembranzas e da lenta dixestión, martelea no meu cerebro unha e outra vez o retrouso da canción the Idol, de Wasp...

© Fernando Patricio Cortizo 2017

Foto: Baixada dunha lancha de pesca pola costa da praia das Conchas. Isabel Mariñas Rumbo.

Foto: Enseada de San Amaro co complexo deportivo do Clube do Mar ata o comezo da Avda. de Navarra. Anos sesenta do século pasado. Autor descoñecido. 

Foto: Cemiterio dos Moros, Fernando Patricio Cortizo.

Foto: praia das Conchas II, III e V (chamada tamén playa de los Moros) wwwturgalicia.com.

Que significa Man para mín.

Escollíu Manfred a Camelle para ficar nel de por vida, ou pola contra, foi Camelle o que lle ofrecíu a Manfred a súa contorna para que a súa pegada perdurara para sempre na Costa da Morte?. Que achou o alemán nesta antiga aldea baleeira de finais do século XV que lle fixo deter ata que finou no mesmo lugar ao que chegou fai 40 anos?... camiñaba na procura de atopar respostas as súas inquedanzas e aos seus desacougos, tentando acadar a fin do mundo fisterrán, rego do camiño espiritual ou aventureiro onde se mesturan as xentes relixiosas coas paganas, ou simplesmente fuxíu do seu pasado ata atopar a paz nun paraíso natural preconcebido na súa mente?

Agardemos a que os seus diarios e manuscritos onde fala da súa propia vida, ilumiñen esa parte escura que aínda descoñecemos deste artista, que engaiolado por esta costa, soterrou nela a súa vida anterior e renaceu nunha  pequena vila da Costa da Morte en plena simbiose coa natureza e coa súa alma.

Segue a súa obra evocando sentimentos e unha paisaxe inesquecible e insustituible. Pensemos por un intre e pechemos os ollos… que pasaría se desaparecese a casa do alemán co seu entorno escultórico e as súas pinturas ao longo das dúas escolleiras do porto de Camelle?... botariamolas en falla ou non?. Somos quen de imaxinar a lo menos, ou seu valdeiro físico e, na súa esencia, ser testemuñas da perda que suporía a súa inexistenza, unha vez coñecida a súa vida e o seu legado cultural inimitable? Pois esa perda imaxinaria, estase a converter en dexenerativa grazas á burocracia, hoxe por fin vencida, pero en xeral pola desidia e desinterese que amosamos todos os galegos polo propio. Non nos importa que alguén se leve un coio colocado e empregado por Manfred para darlle sentido a súa obra. Non nos importa que alguén entre na súa chabola e roube parte do seu legado, faltándolle ó respeito a él, a súa terra e a todos os que admiramos a súa obra. Tampouco nos importa que se encha o noso entorno idílico de lixo. Cicais nun futuro de preto, o lixo forme parte da nosa paisaxe cotiá, e moita xente de fóra virá para admirar as moreas de residuos e vertedoiros no que estamos a converter  a nosa paisaxe. Unha paisaxe, e unha riqueza etnográfica, que de non facer unha virada de rumbo a tempo na súa travesía cara ningures, afundirase na inmensidade oceánica, e agora, como fai seis anos, tinguirá a nosa costa e a nosa terra de escuridade como a negrura, do fuel do Prestige que asolagou a obra de Manfred á vista dos seus ollos cansos, afundidos na tristura e cheos de bágoas que ollaban a diario esas augas atlánticas que separan a terra da auga, do mar da vida.

Cicais, sexa de novo a natureza, a que nos volte a transmitir a verdadeira semente e a fermosura do legado cultural e etnográfico dos coarenta anos de estancia e traballo de Manfred en Camelle. As gaivotas séguense a pousar sobre as súas esculturas, amosándose enchidas de pracer de coroar tan maxestosa creazón. As ondas, seguen a estrelarse e a bater contra o seu xardín pétreo e contra as súas pinturas, chaman por Manfred, para que nade entre as súas crestas brancas, as mesmas que catapultan os salseiros cargados de salitre vaporizado con sabor a invernía. O vento que zoa entre os buracos da súa chabola, esparexe ao mundo os espazos de cultura, que aínda agochados non viran a luz. A choiva escorrégase entre as fendas seculares e co seu son trasládannos ao prefacio dos temporais, grandes coma mundos nestas terras, para dar finalmente paso ao sol, xa coa encalmada e no abeiro desexado, onde fica o anacoreta eterno, onde está Man. Hoxe, no sexto cabodano da súa morte, ríndolle homenaxe dándolle as grazas por ancorar na vila de Camelle e non facelo en ningún outro lugar do universo.

Manfred vive!

© Fernando Patricio Cortizo 2017.

Texto exposto nas II xornadas, Man de Camelle, decembro de 2008 

Foto: A organización do caos, Fernando Patricio Cortizo.

Foto: Temporal no xardín pétreo, Fernando Patricio Cortizo.

A áncora do paseo marítimo de Camelle

Lembro que fai dous anos mantiven a primeira conversa en Camelle con Pepe de Lucha. Este home que na actualidade supera xa os oitenta anos e que traballara coma mariñeiro a bordo do Ameixide, o barco do ferro de Agustín Sánchez Alonso, Tío Aghustín, (coma era coñecido na súa vila natal) contárame entre un cento de anécdotas e historias vencelladas cos naufraxios e co despece de barcos que a áncora situada no paseo marítimo de Camelle, (monumento aos náufragos e as empresas de salvamento deste porto) pertencera a un barco afundido na ría de Viveiro do que non lembraba o seu nome e que o propio Tío Agustín despezara xunto aos seus socios, os Boallos de Muxía. Mais os meses pasaban e a pesares de ir entrevistando a outras persoas do mundiño do despece de barcos e aos mariñeiros máis veteranos de Camelle, o paradoiro do barco que portara dita áncora seguíase a resistir…

O pasado 11 de outubro, no acto de inauguración das xornadas culturais, II Conversas Atlánticas, celebradas na vila de Camelle, a AC Naufraxios Galegos organizadora deste evento coa colaboración do Concello de Camariñas, presentou a súa edición en papel do Roteiro Marítimo e Histórico por Camelle. Homenaxe a José Baña Heim, traballo no que ficaron inmortalizados esta áncora, xunto ao escafandro de pedra de Santa Cruz, a Rampla dos Buzos, o Petón dos Ferros e os obxectos de pecios expostos permanentemente no bar O Estanco, correspondentes a un portillo do HMS Serpent e pezas do leme da draga Rosario, constituindo todos eles actualmente, os únicos vestixios materiais dunha esplendorosa época, na que chegaron a traballar no porto de Camelle ata 16 empresas de despece de buques, entre o 1898 e o 1966, convertíndose esta base de salvamento marítimo nunha das máis importantes de Europa, como non nos cansaremos de repetir. 

O punto onde se atopa esta áncora de ferro na actualidade, constitúe a parada nº 11 deste roteiro nun terreo gañado ao mar, estando antigamente fronte a ela a desaparecida Rampa de Lema, no lugar de Os Casales.

Proseguindo coa teima de atopar información sobre esta áncora, e esgotadas xa as fontes en Camelle, trasladeime a Muxía onde lle preguntei ao carteiro desta vila se quedaba alguén aquí da familia dos Boallos, dándome este home unha valiosa información que me serviu para atopar a Chucho dos Boallos. Este home ía facerme dúas descubertas que levaba perseguindo desde facía moito tempo. Era fillo de José Pérez Leis, o cal xunto ao seu irmán Manolo, asociáranse con Tío Agustín de Camelle, para montar unha empresa dedicada ao salvamento e despece de buques. Fora precisamente esta fuxidía empresa, Pérez Leis, a cal xa nomeara Baña Heim na súa imortal obra: Costa de la Muerte. Historia y anecdotario de sus naufragios, da que agora sabiamos que era coñecida popularmente co alcume de Os Boallos, pois precisamente esta familia era oriunda da aldea do mesmo nome, situada na estrada que vai de Berdoias a Muxía. Máis avanzada a conversa, pregúntolle a Chucho, se lembraba un barco no que estivera a traballar o seu pai con Agustín pola zona de Viveiro… tras un silenzo, respóstame que el tamén estivera traballando co seu pai a bordo do Ameixide e que o barco polo que lle preguntaba era un mercante de 7.000 toneladas que se partiu á metade na punta Roncadoira, no ano 1951 e do cal estiveron extraendo ferrancho no decurso de máis de dous anos… seu nome seguía sen aparecer.

Aproveitando a oportunidade de poder entrevistar a este home, o cal gardaba na súa memoria detalles espectaculares de toda unha vida dedicada ao despece de buques e, cando xa estaba a piques de rematar a miña visita, transcurrida no interior do taller que  montara o seu pai e onde ainda segue hoxe un neto seu a traballar o ferro e o aceiro, Chucho exclamou: Casteldor! por fin a bombilla iluminábase e lembraba que ese barco fora o que eles despezaran e de onde saíra a áncora que hoxe adorna o paseo marítimo de Camelle, traída a bordo do mesmo Ameixide de Tío Agustín, desde a mesma punta Roncadoira.

Recentemente, os compañeiros do CAS Buceo Viveiro, subiron unhas magníficas fotos deste pecio ao facebook, tras facer nel unha inmersión aproveitando o espectacular clareo das augas, ás cales quixera eu corresponder hoxe con esta pequena historia.

Coma información final, apuntaremos que o cargueiro británico Castledore, tiña 7.176 toneladas de rexistro bruto e que o 28 de xaneiro do 1951 afundíuse na Punta Roncadoira, a carón do peirao de Portocelo, tras quedar sen goberno a varias millas do litoral ata que o vento foino aconchando contra a costa. Non houbo que lamentar vítimas entre os seus 38 tripulantes que foron rescatados na súa totalidade por un pesqueiro galo que os desembarcou no porto de La Rochelle. O Castledore era un cargueiro tipo Liberty, construido nos USA, no 1944. (Puentes Novo 2003:280)

Pregúntome se somos conscientes do noso inmenso patrimonio marítimo, mentres O son do ar de Luar na lubre, asolaga ata os recunchos máis afastados do noso litoral, enfeitizando ribeiras entre as temidas e impenetrabeis brétemas, causantes de centos de naufraxios…

© Fernando Patricio Cortizo 2017

Foto: Áncora lucindo a ofrenda feita polos nenos e nenas do CEIP Campo da Area de Camelle, aos náufragos deste porto, no acto a súa lembranza, nas II Conversas Atlánticas. Fernando Patricio Cortizo.

Foto: Castledore. http://www.wrecksite.eu/wreck.aspx?86861.

DE BUZOS E DE DOUS ESCAFANDROS DE PEDRA

No ano 1844, inaugúrase en París a gran Exposición Industrial Francesa que entre outras autoridades, vai ser visitada polo príncipe Alberto, esposo da raíña Victoria de Inglaterra. Entre a comitiva real, está o deseñador británico Henry Cole o cal faille ver ao propio príncipe a importancia de celebrar un evento semellante en Londres, a capital do Imperio Británico. Este precedente histórico, remataría coa celebración da primeira Exposición Universal no ano 1851, en Londres, para a cal os británicos construiron ex profeso, o fermoso edificio The Cristal Palace, no londinense Hyde Park.

Catro anos despois, en concreto, o 15 de maio do 1855, inaugurábase a gran Exposición Universal de París, evento internacional de moita relevancia baixo  o título de: Exposition Universelle des produits de l'Agriculture, de l'Industrie et des Beaux-Arts de Paris 1855 (Exposición Universal de los productos de la agricultura, de la industria y las bellas artes de París 1855) a cal estaría aberta ao público ata o 15 de novembro do mesmo ano. Era a segunda edición dunha Exposición Universal, ésta celebrada na capital do imperio francés, París (capital gala que repetiría edición, no 1889 construíndose para a ocasión a famosa Torre Eiffel) sendo organizada polo recén establecido goberno do emperador Napoléon III o cal tentou para a ocasión, superar aos británicos (anfitrións da edición anterior) erguendo un edificio inaugurado para dito evento: o Palais de l'Industrie (Palacio de la industria), acadando que as exhibicións artísticas e industriais fosen posteriormente consideradas pola crítica internacional, superiores ás da Exposición Universal británica, celebrada catro anos antes.

Feita esta pequena introducción histórica, podemos dicir agora que foi precisamente, nesta Exposición Universal de París do 1855, onde o francés Joseph-Martin Cabirol, obtivo a medalla de prata da mesma ao presentar un revolucionario e integral equipo de buzo que constaba dun traxe impermeable de lona cauchutada e un innovador escafandro provisto de catro claraboias, á cal ía soldada unha válvula manual de regulación de aire, un dispositivo que facía gañar moita seguridade ao propio buzo.

Seis anos despois, os tamén galos, Benoit Rouquayol e Auguiste Denayrouze, inventan o aeróforo, un trebello semiautónomo para dar aire aos buzos. Éste tamén se alimenta dunha mangueira de aire que procede da superficie pero comprímese a 30 atmósferas nun depósito que os propios mergulladores levan amarrado con correias ao seu lombo, e este á súa vez, pasa a unha válvula que fai as veces de regulador de presión o cal funciona según a demanda de aire que requira o buzo a través dunha boquilla que por vez primeira, este introduce na súa boca. Unha excelente representación deste invento a temos na parte baixa do parque do Pasatempo de Betanzos, tristemente abandoado e que no seu tempo foi o primeiro parque temático de Europa, un espazo marabilloso e preciosista, deixado esmorecer pola ignominia do home.

Eu descubrín por vez primeira, aos oito anos de idade, estos antigos escafandros de buzos, na inmortal e fantástica novela: Vingt mille lieues sous les mers (20.000 leguas baixo o mar), do visionario e universal escritor francés, Jules Verne, o cal seguramente, valíuse dos deseños dos seus paisanos Cabirol, Rouquayol e Denayrouze, para describir e ilustrar a súa marabillosa obra editada no 1869, onde nela, os buzos do mítico Nautilus capitaneados por Nemo, chegaron a descender aos fondos da ría de Vigo para “aprovisionarse” do ouro e da prata que portaba a Frota da Prata española, afundida alí. Esa foi a primeira nova que anos despois me levaría realmente a descobrir que na Badía de Rande, o 23 de outubro do 1702, acontecería a mundialmente famosa batalla naval que enfrentou a unha frota aliada francoespañola, contra unha inimiga angloholandesa.

Moi pouco seguemos a saber hoxe do que foi a época dos grandes buzos de escafandro galegos, que agás os formados na Escuela de Buceo da Armada española en Ferrol, o resto deles, aventuráronse nun medio que descoñecían por completo no que ademáis desenrolaban unha ocupación profesional ateigada de perigos cunha elevada tasa de mortalidade laboral. Na meirande parte dos casos, era total o descoñecemento das táboas de descomprensión necesarias para facer as debidas paradas antes de ascender á superficie, o que provocaba que seus corpos se enchesen de burbullas de nitróxeno baixo a pel, pola rapidez coa que ascendían. Ditas burbullas, formabanse especialmente ao longo da columna vertebral e nos pes, téndolles que aplicar fregas de alcohol unha vez estaban fora da auga ata facerllas desaparecer; operación esta que tenme contado Pocholo Santa Cruz, (un dos protagonistas deste artigo) que lles aplicaba aos seus buzos sobre a cuberta do España, o barco do ferro de seu pai, José Santa Cruz López, que foi un dos pioneiros das empresas de despece de buques na península ibérica.

A propia metodoloxía que empregaban ditos buzos no seu oficio baixo as augas, case sempre en solitario, resumíase prácticamente no estandarizado número de veces que tiraban do cabo guía amarrado ao seu cinto do cal termaba permanentemente un mariñeiro desde a cuberta do barco, mentres que outros dous viraban a roda do compresor para enviar aire á mangueira que saía deste, desde a cuberta do barco ata o escafandro do buzo. Dito código de tiróns, previamente establecido entre buzo e mariñeiros,  podía significar entre outros: arrear máis mangueira, recollela, izado do buzo, izado de carga, auxilio e en moitos casos, por desgraza, ningún… a morte.

A primixenia xeración de buzos de escafandro galegos, podemos afirmar sen erro a trabucarnos, que foron homes afoutos e autodidactas que a base das súas propias experienzas e de esforzo persoal sacaron ás súas familias adiante, con sacrificios que moitas veces por desgraza, remataban en traxedia. Mergullabanse e traballaban estos buzos nos diversos fondos cambiantes e perigosos das frías e sempre difíciles augas do Atlántico e do Cantábrico galego, embutidos naquel aparatoso equipo que ás veces superaba os 100 kg de peso que constaba dun mono de lona recauchutada flexible e impermeable, sobre os que penduraban dous escapularios de chumbo, un no peito e outro no lombo cun peso de entre 15 e 20 kg cada un; os zocos de chumbo cun peso de entre12 e 15 kg cada un, de onde nacería a famosa frase “de andar con pes de chumbo”; cubrían as súas cabezas cos románticos, aparatosos e pesados escafandros que acadaban un peso de entre 10 e 20 kg según o modelo e o metal co que estaban confecioados (principalmente bronce e latón, pero tamén se fixeron de latón e cobre e de bronce e chumbo) e que estaban compostos de dúas pezas que encaixaban entre si: o peto do escafandro que pasábase pola cabeza e descansaba sobre os ombreiros, o cal uníase ao traxe por medio dun axuste hermético a unha arandela metálica da que este ía provisto; a esfera de visión que se axustaba ao pescozo do peto e en cuxo interior aloxábase a testa do buzo. Dita esfera, tiña unha claraboia na parte frontal que se colocaba e se sacaba por medio de dúas chaves que se accionaban desde o exterior, completando a visión baixo o auga, dous buracos que se situaban á ambos lados da cabeza, e que estaban cubertos dun groso cristal con reixa de bronce para protexelos dos golpes e que tiñan a función de permitir a visión lateral. A esfera ou casco que compoñían no seu conxunto o antigo escafandro de buzo, levaba dúas comunicacións esenciais:  a entrada da mangueira do aire limpo que desde o exterior facíase chegar ao buzo por medio da bomba de compresión (trebello compresor Siebe Gorman & Co) e que tamén regulaba no interior do propio escafandro a presión do aire en función da profundidade á que o operario traballaba, e a saída de aire viciado cheo de CO2.

Foron por unha parte, a deficiente administración de oxíxeno aos buzos en función á profundidade na que se atopaban traballando, e por outra, as rápidas ascensións á superficie destos sen facer as debidas e obrigadas paradas de descomprensión, motivos que causaron non poucas mortes neste antigo oficio ao longo da historia, como vimos reiterando. Tráxico exemplo do que conto, é a propia experienza vivida polo buzo de Ribeira, José Teira, O Cabalán. Cando este aínda era un neno, o seu avó, primeiro buzo da estirpe familiar, fixo un rápido ascenso á superficie portando uns obxetos de valor atopados nun pecio, nos baixos de Corrubedo…”La ignorancia a veces, la osadía otras, hacía desgracias irreversibles como la que malvivió el abuelo el resto de sus días: aquellos calambres en sus miembros inferiores le tulleron de por vida y su figura, arrimada para él, apoyada para los demás a sus muletas, fueron la constante imagen de mi recuerdo.”… “Había sido una inmersión demasiado cara. Pero valió la pena haberla realizado: dos piernas contra seis bocas que alimentar era un bagaje positivo.” Anos despois, Pepe Teira (o 3º buzo da familia despois de seu avó e de seu pai) traballando xa para a Armada española no litoral catalán e destinado a bordo do remolcador R.R. – 18, describiranos a arrepiante morte de dous buzos compañeiros seus, cando fronte ao pobo costeiro de Malgrá, tentaban por a flote o barco correo, Ciudad de Barcelona, traballando por parellas a 35 metros de profundidade… “Arriba, la escena no se me olvidará más. Menéndez y Molina están destrozados por la presión. Al quedarse sin aire, la presión del agua los ha aprisionado de tal modo que se hace difícil quitarles la escafandra. Tienen totalmente la cara pegada al borde interno de la escafandra. Una masa de carne y sangre se esparce por todo el casco.” Parágrafos textuais recolleitos do libro biográfico de José Teira: Gárgolas de muerte, escrito e publicado polo médico, Juan M. Mayán Santos, no 1986, nas súas páxinas 14 e 38, respectivamente.

Pepe Teira crearía unha das empresas de salvamento marítimo e de despece de barcos, máis importantes non só da historia de Galiza, se non de toda a península ibérica. Tiven a sorte e entrevistalo na súa Ribeira natal en marzo de 2003, e o resultado deste traballo foi publicado no meu libro: Historia da costa galega e os seus naufraxios. Século XX, editado por Edicións Xerais no 2004, no capítulo titulado: Xosé Teira, unha lenda viva baixo as augas, pp 296-300.

Estamos a falar logo, dos buzos que comezaron a mergullarse no último cuarto do século XIX, para construir as primeiras grandes estructuras portuarias galegas, colocando os pilotes dos peiraos de ferro de A Coruña (1870) Vigo e Vilagarcía de Arousa (1893) e tamén, como non, dos mesmos buzos que comezan a descender ás ducias de pecios que xa “acougaban” no fondo do mar galaico, desde o apoxeo da revolución industrial en Inglaterra, (do 1830 a 1840) onde se comeza a instalar a máquina de vapor a bordo dos barcos, sendo esta nación a meirande potencia naval de Europa na época, á que pertencían por certo as ¾ partes dos grandes barcos que surcaban a costa galega, nese intre da historia. Moitos desos naufraxios acontecían en lugares illados da Costa da Morte, que non contaban con ningún tipo de infraestructura, xa fose no concerninte á sinalización marítima, (o primeiro faro que se ergueu neste perigoso litoral foi o do Cabo Fisterra, no verán do 1853) ou á inexistencia dunha primitiva estrada pola que poidese moverse algún medio de transporte… todo quedaba reducido a cobrir por estreitas corredoiras a pé ou montado a lombos dalgunha besta, as distancias desde estes puntos afastados na costa até as principais vilas a onde levar en persoa as novas dun novo naufraxio, dando parte sempre á autoridade local, e ás veces se existían, á Ayudantía de Marina, a algún consignatario de buques ou algún axente consular.

Moitos destos barcos perdidos na noite dos tempos, serían descubertos polos mariñeiros deste litoral, ben ao iren a levantar seus aparellos, pois estes viñan oxidados ou reventados polos cortes das pranchas de ferro dos pecios, ou ben polo emprego que estes facían do espello (caixón de madeira con asas que ten na súa base un cristal) ou espallando pola tona da auga aceite de sardiña, o famoso saín. En ambos os dous casos, os mariñeiros eran quen de ollar o fondo do mar se as augas tiñan a suficiente claridade, sendo moito máis efectivo obviamente o emprego do espello para este mester. Ambos os dous métodos servíanlles para capturar centolas, axudados dun raño curvo provisto dunha longa vara, e grandes peixes, axudándose do francado, que era un pau longo que remataba nunha fisga de tres, cinco ou seis puntas de ferro, co que os arponeaban. Noutras ocasións serían os propios buzos, os que descendendo aos restos dun naufraxio recente, atopaban baixo ese mesmo barco ou nos seus arredores, restos doutros navíos afundidos anteriormente e descoñecidos, como no caso que me contou Paco de Bajeras de Camelle, (rana e neto do pioneiro buzo camellán, O Praghiño) sobre o perigosísimo baixo de O Farelo ou Ghalluda, que está na tona da auga con pleamar, nas coordenadas 43º 03.21 N, 09º 18.66 W, exactamente a 0,58 millas ao W do Cabo Touriñán, onde seus fondos están cubertos dun bo número de pecios descansando uns sobre outros, quilla sobre quilla, ata os 45 metros de profundidade…

Os centos de sinistros marítimos acontecidos na costa galega, desde mediados do século XIX ata a década dos sesenta do século XX, especialmente desde os baixos de Baldaio aos de Corrubedo, vai xerar unha incipiente actividade para as empresas de salvamento, no referido ao auxilio, acubillo e repatriación dos seus respectivos náufragos, así como o gran negocio do propio despece e recuperación da carga dos navíos perdidos por estas illadas e bravas latitudes atlánticas. A figura do buzo convertirase nunha peza clave e imprescindible para este negocio, medrando exponencialmente os seus salarios, feito que lle vai permitir a algúns deles xubilarse tras ter traballado por espazo de vinte anos… algo impensable na época.

Esta demanda de buzos e o atractivo dos seus emolumentos na época, obrigaría involuntariamente nalgún intre, a dar o paso a quen non tiña ningunha experiencia no oficio como xa indicamos anteriormente, nun litoral ateigado de historias arrepiantes sobre naufraxios e tamén sobre salvamentos heroicos efectuados polos propios mariñeiros e veciños destes pobos costeiros. A chatarra, o ferrancho e o cargamento que portaban a bordo estos barcos afundidos, era un beneficio moi grande para as empresas de salvamento que nutriríanse da man de obra da propia veciñanza destas afastadas e illadas vilas costeiras, onde as opcións para sobrevivir a diario reducíanse ao que se podía obter da pesca e do marisqueo e dos escasos recursos que daba a terra. Ata ben entrado o século XX, non foi posible gañarse a vida con ditas ocupacións… está ben lembralo.

Pero se houbo dúas vilas na costa galega que sobresaíron por riba das demáis, aportando un bo número de buzos para as puxantes empresas de salvamento, esas foron Lira e Camelle, ambas as dúas situadas xeográficamente na Costa da Morte. Da poboación carnotá nacerían as familas de buzos: Dosil Portela, Maceira Dosil, Lago Dosil, Lago Louro, Lago Senande e Oliveira Lago (estos últimos alcumados en Corcubión, Os Lirachos), e en Camelle, os pioneiros buzos de escafandro, serían: Manuel Sánchez Carril, O Ruchelo; Crisanto Devesa; Manuel Tajes Sánchez, O Praghiño; Agustín Sánchez Alonso, Tío Aghustín; Pepe de Moreno, Manolo do Conde, e José Sánchez López, Petrallo. (As empresas de salvamento na Costa da Morte. Patricio Cortizo, Fernando. Inédito).

Precisamente, coa familia de buzos Dosil de Lira, comeza esta historia…

Téñolles que confesar que descubrín o meu primeiro escafandro de pedra, aló polo mes de febreiro do ano 2003, cando pasei na fermosa vila de Lira unha estadía dunha semana, nas miñas vacacións de inverno, limpando o litoral de Ardeleiro da marea negra máis importante que un petroleiro causara en Europa: a do obsoleto Prestige. Nunha das noites que paseabamos un grupiño de xente a carón da Ermida dos Remedios para baixar a cea, descubrín nunha casa que estaba a súa esquerda, algo que sobresaía da fachada. Achegueime canto puiden á beira da estrada e vin o que semellaba un escafandro de buzo, dato que confirmei na seguinte xornada coa luz do día. Estaba perfectamente talado en pedra e tiña no seu peto a inscripción: Dosil 1970. Estaba no primeiro andar dunha casa de pedra, nunha columna que separaba dúas ventás. Ao carón desta casa había un galpón cun cartel onde tamén había debuxada un escafandro de buzo, nun cartaz que anunciaba: Ferretería Dosil.

No decurso desa semana nós ceabamos no restaurante A Xouba, no centro de Lira, onde nos trataron como se fosemos os seus fillos. Este local de hostelaría convertiríase ao longo dos anos nun gran museo marítimo onde se poden admirar na actualidade, desde maquetas de barcos, a fotografías e obxectos procedentes do despece de barcos que ao longo da vida foi recompilando Antonio Xoubanova Yermo, mariño mercante natural de Corcubión, cuxo pai fora buzo, adicándose este por un tempo ao despece de barcos nesta vila, asociado co Verde, o tamén buzo e familiar seu, José Yermo Mandallo, do cal herdou o oficio seu fillo, José Yermo Trillo. Deste último existen fermosas fotografías expostas no acolledor restaurante A Xouba de Lira, rexentado por Antonio Xoubanoba e súa muller, Maritina Dosil, que tamén se ocupan da pensión Casa Dosil, ubicada no primeiro e segundo andar do mesmo edificio. Ata fai pouco, entre as alfaias que se poden admirar neste fermoso local, ao mesmo tempo que degustas as súas exquisitas viandas nun ambiente mariñeiro, estaba un compresor para buzos coa súa estructura de madeira e roda de latón que ainda se conserva intacto e que foi recentemente trasladado a Cee, á casa de Jose Antonio Yermo, fillo do Verde e primo de Antonio Xoubanova Yermo.

Teño que confesar que desde que pasei a miña primeira estadía en Lira, onde coñecín o restaurante A Xouba, segue a ser este local un lugar ao que me achego tanto como mo permite meu tempo libre e a disposición da familia, onde sempre que acudimos sóos ou con amigos, nunca falla a boa mesa cos mellores produtos do mar e o seu excelente ambiente sementado polos seus donos, tendo ademáis a opción de alugar unha boa habitación onde descansar, tras desfrutar da paradisíaca praia de Xasebe…

E foi alí, no restaurante A Xouba, onde finalmente Maritina Dosil informoume, que a casa que tiña o escafandro de pedra na súa fachada e do que falaba ao comezo pertencía ao buzo José Dosil, home a quen eu faría unha entrevista anos despois na súa propia vivenda, para sair publicada esta xunto á que lle faría tamén ao buzo e parente seu, Domingo Dosil, na miña recente publicación: Naufragios y crónica marítima de Galicia hasta 1899, no capítulo que leva por título: Desguazadores de pecios, pp. 204-209, publicada por Ediciones Cartamar, no 2016.

No 2015, ano do nacemento da Asociación Cultural Naufraxios Galegos e da súa páxina de facebook na internete, unha das persoas que máis participaba nela subindo fotos e comentarios da época referentes ao despece de buques, era Carlos San Claudio Santa Cruz, actualmente herdeiro das concesións de pecios na costa galega do seu finado tío, José Luis Santa Cruz Rojo. Foi precisamente Carlos, quen nos puso en aviso que nunha casa da vila de Camelle existía un escudo de pedra que tiña talado un escafandro de buzo que coroaba unha roda de leme, a cal no seu interior, contiña a inicial S e unha cruz, que simbolizaban o apelido composto, Santa Cruz. Esa casa coñecida hoxe como a de María de Traba, fronte a farmacia de Camelle, foi propiedade de José Luis Santa Cruz Rojo, Pocholo Santa Cruz, fillo do pioneiro chatarreiro coruñés José Santa Cruz López, quen xa comezara a traballar pola Costa da Morte, e especialmente desde a súa base de Camelle, porto onde posuía un almacén de salvamento a principios do século XX, despezando navíos afundidos na zona co seu barco de ferro, España. Pocholo Santa Cruz herdou a empresa do seu pai e seguiu a traballar despezando barcos na Costa de Morte, entre outros lugares do mundo, co novo remolcador de salvamento Finisterre, establecéndose precisamente a vivir coa súa familia na casa arriba nomeada, na vila de Camelle, no decurso da década dos cincuenta e dos sesenta do século pasado. De aí a existencia dese fermoso escudo do escafandro de pedra, na fachada do inmoble antes descrito.

Para miña sorpresa, cando se realizou o 10 de outubro de 2015 a I edición do Roteiro marítimo e histórico por Camelle. Homenaxe a José Baña Heim, elaborado e organizado pola nosa AC Naufraxios Galegos, numerosos veciños do propio Camelle que acudiron a facer o percorrido entre o nutrido grupo de xente que se deu cita esa xornada, non coñecían a historia e nunca se decataran que na fachada da vivenda de María de Traba, existía un escudo de pedra dun escafandro de buzo que sinalaba a que fora antiga vivenda da familia dun chatarreiro, ben coñecido no lugar…

Foi precisamente Pocholo Santa Cruz, o último habitante desta casa xunto á súa familia o que me narrou unha historia ben abraiante e que reproduzo aquí, pois ten vencello co patrimonio marítimo de Camelle. Lelo e Virxilio, eran dous homes de Arou que traballaran para Pocholo Santa Cruz, vixiando a mercadoría e pertrechos que éste gardaba no almacén de salvamento de Camelle. Unha noite, estando ambos os dous durmindo nos seus catres, comezaron a sentir uns ruidos estranos… unha especie de pequenos estouridos. De contado, cunhas candeas dirixíronse ata o fondo do almacén e revisaron recuncho por recuncho, pero non viron nin voltaron a escoitaren máis nada.

Ao día seguinte e de novo á noite, Lelo e Virxilio descansaban xa nos seus camastros, no interior da estación de salvamento, cando de súpeto, voltaron a sentir os estranos ruidos que escoitaran onte. Realizaron a mesma operación que no día anterior: percorreron cada recuncho do almacén, pero nin viron nin voltaron a escoitar nada fóra do normal.

Os dous vixiantes do almacén de salvamento, ían a vivir a terceira noite no interior deste inmoble, cando se lles ocurreu antes de se deitar, dar unha volta coas súas candeas por todos os recunchos do almacén…non viron nin sentiron nada. Botáronse a durmir e cando a madrugada ía avanzada, comezaron a sentirse uns ruidos secos e fortes, uns tras os outros e que se repetiron no decurso dun bo anaco que remataron por erguer alporizados dos seus catres a Lelo e a Virxilio que sen comprobar de onde procedían, saíron escopeteados do almacén de salvamento.

Ao día seguinte comentáronlle o feito a Pocholo Santa Cruz, que non lle deu máis importancia ao caso, contratando a un novo vixiante que sustituira á parexa que marchara. Cando este home estaba a durmir no seu catre no interior do almacén, comezaron os sons estranos dos que lle falaran, un tras outro, unha serie de pequenos estouridos que remataron por minar a moral deste terceiro vixiante, pois na súa cabeza xa rondaba a historia que escoitara polo día nas tabernas de Camelle, e que se extendera coma un regueiro de pólvora pola vila, pois xa se encargaran de espallala Lelo e Virxilio: no almacén de salvamento había unha pantasma.

O terceiro vixiante contratado por Santa Cruz, tras comentarlle o acontecido a noite anterior ao seu patrón, declinou seguir traballando no almacén e a Pocholo non lle quedou outro remedio que ser el mesmo o que pasara a seguinte noite na estación de salvamento. Durmía Pocholo placenteramente, cando de súpeto voltaron os ruidos dos que lle falaran os seus tres vixiantes. Máis a Pocholo o son, facíaselle familiar. Colleu unha lanterna e foi percorrendo os recunchos do almacén guiado polos sons secos que escoitaba e polo arrecendo a acidez no ambiente. De súpeto un pofff! veu acompañado dun pequeno golpe na súa fronte, alumeou ao chan e alí veu un tapón de corcho abaneándose...acababa de atopar á pantasma que causaba os misteriosos sons no almacén de salvamento de Camelle! Eran unhas botellas de champaña estibadas nas súas caixas de madeira que tras seren rescatadas do casco asolagado do barco grego Maria Laar, que embarrancara no ano 1950 na pedra do Sal, en Santa Mariña, o salitre fixo que empodreceran os alames que suxeitaban o tapón de corcho ao pescozo de vidro da botella e axudado este polo efecto do troco de presión, facía que estes saisen disparados, provocando o ruido que tanto medo meteu no corpo aos tres vixiantes.

O noso patrimonio marítimo é inmensurable… a historia sempre está agardando por nós. Descubrir, divulgar, preservar…

Pérdome na inmensidade oceánica no interior do meu batiscafo imaxinario, alumeado pola luminiscencia dos seres abisais e adormezo co movemento dos peixes, mentres a miña cadeira biónica deita meu lombo, erguendo meus pes… soa Beneath the shining water, dos galeses Dare.

© Fernando Patricio Cortizo 2017

Foto: Dous escanfandros de pedra. Fernando Patricio Cortizo.
Foto: Buzo co trebello de buceo Rouquayrol-Denayrouze. Parque de O Pasatempo, Betanzos. Fernando Patricio Cortizo.
Ilustración: 20.000 leguas de viaxe submnarino. Ilustrador descoñecido para a novela de Jules Verne.
Foto: traxe completo de buzo de escafandro. José Antonio Yermo.
Foto: Pepe Teira e Fernando Patricio no porto de Ribeira no 2003. Fernando Patricio Cortizo.
Foto: Escafandro, retrato e zocos de buzo de José M. Dosil Portela. Fernando Patricio Cortizo.
Foto: Interior do restaurante A Xouba de Lira. Turgalicia.
Foto: Restaurante A Xouba e Pensión Casa Dosil, en Lira. Fernando Patricio Cortizo.
Foto: Casa de María da Traba, en Camelle. Beatriz Maroño.