Xoves, 8 de
marzo. Mentras agardo a hora exacta na que virá a recollerme un compañeiro de
traballo e gran amigo, aproveito para mercarlle un agasallo a súa filla e de
paso, como ainda me queda tempo, visito a igrexa de Santa María de Cambre, unha
alfaia do románico galego do século XII. Levo agardando por esta cita moitos
meses. Vou a coñecer á súa sogra, unha muller de setenta anos, natural dunha
aldea preto de Muxía. Á hora prevista aparece Manolo conducindo seu coche.
Acompáñanno, Rosana, a súa compañeira e Vera, a súa pequena filla, unha
fermosura loira de tres anos que olla para mín, desconfiada.
No alto de
Cambre, baixo do coche e entro na casa de María
da Repinica, a persoa que vai contarme a súa vida dende que nacíu na aldea
de Cuño, ata que marchou de alí con 16 anos. Preséntannos por fin. María estaba
traballando no faiado e ben algo sofocada. De contado a información comeza a
fluir. María naceu no 1948. Lembra que cando só tiña seis anos de idade,
escoitoulle aos maiores que o torreiro de Touriñán desa época, primeiro fora
fareiro e logo capitán da marina mercante e lémbrase tamén das historias que
contaba súa nai, cando ían os barcos a pique fronte a ese mesmo faro. “Hai unha pedra que lle chaman a Jalluda e os
barcos cando se achegaban a costa petaban con ela e ían a pique. A xente
aproveitábase do que chegaba a costa. Cando o mar esta bravo rompe pero cando o
mar está quieto, non se ve. Cando o mar ta mal hai ovellas… está o mar picado.”
Lémbrase especialmente de ter vivido en persoa un episodio, que tivo coma
protagonista a un barco de pasaxe que foi quen de meterse entre a pedra da
Jalluda e o mesmo faro de Touriñán e do
illote de O Castelo, quedando este último en seco cando baixa a marea. Toda a
veciñanza corría cara a costa para apañar restos do naufraxio, incluida a xente
máis vella, tíos e primos de María e especialmente, todos os veciños da aldea
de Touriñán que ían cara a costa berrando: “Vai
un barco a pique, vai un barco a pique!” como se ese berro feiticeiro e
engaiolante, amoreara cada vez a máis xente rumbo á ribeira. Pero o barco ao
meterse por esa perigosa canle, salvouse ao estar a marea chea e proseguíu a
súa ruta. Non houbo naufraxio nesta ocasión. Na aldea de Cuño, lembra María que
a esta acción de facerse co cargamento ou cos restos dun barco sinistrado que
chegaban á costa, chamábanlle saquear.
A memoria de
María colle ritmo; fálame agora dos homes que foran a guerra e que se agochaban
nunhas covas existentes na Insua de Cuño, e como á noite a xente dos arredores
e as súas propias familias, levábanlles víveres. Eran os que se botaran ao
monte no decurso da Guerra Civil española, e que ainda moitos anos despois de
rematada a mesma, seguían fuxidos ou desaparecidos, para o réxime dictatorial
franquista.
A familia de
María vivía do campo. Levaban o lugar dun señor, chamado José Villar, natural
de Muxía, que posúia tamén casa e terras de labradío que eles explotaban. Era o terratenente, o “amo” que tiñan eles, e que “partíalles
o millo, o trijo, o centeo e as fabas”. A metade había que darlla a el,
menos a colleita das patacas que eran na súa totalidade para a familia de
María. A primeira casa na que viviron tiña o chan de terra. Arriba estaban as
habitacións e abaixo a corte para o gando, a lareira co pote para o caldo e o
pozo. En Cuño tiñan muíños da auga, e lémbrase María que según separaras as
pedras do propio muíño, “facía a fariña
máis áspera ou máis fina.” Ela di que moeu coa moa a man o mainzo, en
moitas ocasións. Súa familia tiña contacto con outro señor que por coidarlle as
vacas, llas deixaba muxir obtendo o leite delas que empregaban para trocar por
outros productos. Lémbrase María que dende a aldea veciña de Lourido, baixaban
polo aba do monte e seguindo o curso do regato da Vadalaxe cruzaban a praia de
Lourido para ir a Muxía ao cine. Lémbrase dunha película de vaqueiros en
particular, na que saía un cabalo que se chamaba Ruiz ou Ruín…ela debería ter
dez anos. Había chicas mais maiores cas da súa idade, e entre a rapazada das
aldeas de Cuño e Lourido ían á verbena todos xuntos a Moraime. Tamén ían ao
baile e cando daban o descanso viñan para casa de volta todos xuntos. As
Pionas, que eran veciñas súas, eran tres. María lembra que lle preguntaba á
señora María que hora era e ela lle respostaba: -pola nova ou pola vella?-.
(pola hora do sol). Tamén lembra as casas da súa aldea: a de O cordobés, a de cándido, a de Patela, a
de Pedro, a de Dora, a de Pablo, e a súa propia, a de A repinica, onde vivían seis irmáns e súa nai, sete persoas en
total. Na aldea de Cuño había na época na que María era nena, sete ou oito
casas habitadas e na que menos persoas vivían, había tres. Delfina A Repinica, a nai de María, dicíalle: “cando se poña o sol na auga (enriba do
mar xusto na liña de horizonte) ide a
polas ovellas”. Finalmente os habitantes de Cuño, foron emigrando como os
da totalidade das aldeas galegas, mais os da aldea muxiana, elexiron
principalmente, Venezuela e Argentina, para gañarse a vida e saír da miseria.
Na actualidade, María dime que só viven en Cuño tres persoas, entre elas está
un primo seu. Ela abandoou para sempre o seu fogar, enclavado ente montes e o
bravo Atlántico, aos 16 anos de idade.
Lémbrase María
de Engracia, unha muller de Muxía que tiña un taller onde despezaban a chatarra
que as súas chatas extraían dos pecios. Tamén tiña ésta o negocio da molinera
no que había que pagar unha ou dúas pesetas para moer a parte túa, se non
quitábacho da maquía (parte que ti levabas a moer). A familia de Engracia tiña
tamén o famoso cine de Muxía. A cuñada de María, Inés, estivo traballando de
criada na casa de Engracia. Poñíanlle un vestido azul marino e un cuello branco
e chegaba a atender ata a vinte persoas. Era da aldea de Figueiras, preto de Os
Muíños. Cando había o descanso do cine, Inés, axudaba a vender as larpeiradas
típicas da época. Lémbrase tamén María que entón, cando ela era nena, Ramón
Caamaño Bentín, proxectaba sesións de cine ao aire libre na Praza da Leña, na súa
vila. Caamaño vivía a carón desta mesma praza. Delfina a nai de María,
quitáralle á súa filla unhas fotos feitas polo famoso fotógrafo muxián, onde
ela pousaba cunha rapaza que marcharía anos despois para Buenos Aires. Máis
María ten moita mágoa de non posuir esa foto na actualidade. Falamos do pouso
que deixou Caamaño coa profesión de fotógrafo, e coa edición das súas
magníficas fotos e postais, e do que supuxeron para a historia propia da vila
de Muxía e como non, para toda a Costa da Morte.
Facendo un
paréntese na narración da protagonista deste artigo, pero tamén relacionado coa
vida de Ramón Caamaño e o legado da súa fotografía, o que escribe estas liñas,
tivo a sorte de entrevistarse con el cando vivía na súa casa da rúa Peligros,
en Cocurbión, o 8 de maio do 2001. Falamos no decurso de cuarenta minutos da
súa vida e ensinoume parte do seu impresionante traballo fotográfico,
especialmente as fotos que inmortalizaban naufraxios e sinistros marítimos en
xeral e asinoume o libro: “Ramón Caamaño.
Historia viva da Costa da Morte” cuio autor é o mestre, Xan. X. Fernández
Carrera, obra que se editara tres anos antes.
Curiosamente,
no mes de decembro do 2007 eu, máis a miña compañeira Helena, que nese intre
estaba embarazada de cinco meses da nosa futura filla, Lira, estabamos
desfrutando da ponte invernal na fermosa vila de Allariz, cando recibimos unha
chamada de teléfono dunha amiga común que nos anunciaba que eu acababa de gañar
o 2º premio, na XV Edición do concurso fotográfico Ramón Caamaño Bentín, celebrado
na vila de Muxía, pola fotografía que presentei a dito concurso, baixo o
título: Peirao ancorado no tempo. Precisamente,
un dos agasallos por obter ese segundo premio, sería un segundo exemplar do
libro de Xan Fernández Carrera, co logo da asociación cultural organizadora do
evento, Punta da Buitra.
Voltamos á
narración de María que agora lémbrase de varias anécdotas da súa nenez. Eran
seis irmáns, e a irmá máis pequena que estaba durmindo, vaise queimar cunha
lata grande de latón de membrillo, por culpa das maiores que estaban a xogar co
lume. Doutra vez que a súa nai fora á feira de Senande, os irmáns puxéronse a
xogar e esquencéronse de facer as cousas da casa. Cando chegou a nai, “colleu o rello (a corda pequena para facer
os feixes de verdura) para arrearlles.”
Eran as dez da noite e María tivo que saír da casa para apañar a verdura na
horta para facer o caldo. Lémbrase tamén de cando sairan unhas toradas de
madeira á ribeira. Eran grandes troncos de piñeiro que dous homes non os daban
abrazado. De noite a xente carrexaba neles. O cargamento dun barco de seguro,
esparexido polo temporal.
“Nesa época os montes estaban raspados, non
había árbores, porque a leña empregábase para cociñar e para quentarse e nin
sequera había toxos porque se raspaba todo o valume, o que se apañaba daquela
no monte (silvas e xestas) para facerlle camas ás bestas. Facías esterco e
quitabas a parte superior para as leiras e se poñía de novo unha capa nova de
valume. Os animais antigamente durmían máis quentes agora durmen máis fríos
enriba do cemento. Métennos nas leiras con lama para que lles ablanden os
cascos, pois no cemento póñenlleses moi duros e ademáis na actualidade xa non
se ferran.”
María emite un
suspiro e dirixe a ollada á súa filla Rosana, que está sentada á mesa dende que
comezamos a entrevista e dille: “Se
tendes que pasar as que pasou a vosa nai!… e ollando agora cara mín di: “morren!”. María marchou da aldea de
Cuño con 16 anos para Lubre, en Sada, de aí a Zaragoza cun matrimonio. Voltou a
Muxía para o casamento dun irmán nun mes de maio cando tiña 18 anos e despois
ficou na Coruña. Despois de traballar dous anos en Pontevedra con Marujita, a
filla de Engracia, instalaríase en Cambre, vila onde reside dende que chegou
aquí, no 1971 e de onde xa non se movería ata hoxe. María que na actualidade é
viuva, recoñece que dende que morreu seu home non vai moito por Muxía, pero que
cando el vivía, todos os venres según acababan de cear marchaban ao dereito
para alí a pasar todos os fins de semana, fixese o tempo que fixese.
De súpeto, se
me ven á memoria que fai pouco facendo un barrido nas hemerotecas, atopei un
naufraxio descoñecido e tráxico, dunha embarcación de pesca que foi a pique e
cuios restos aparecerían na fermosa e illada praia de Moreira, ao pe da aldea
do mesmo nome, camiño de Cuño a Touriñán. A tripulaban 14 homes, que falecerían
na súa totalidade. Penso e falo de memoria, que foi na década dos cuarenta do
século pasado, cando precisamente nacera María. Pregúntolle se lembra algunha
historia relacionada coa mesma que existise na súa aldea, pero non…nada na súa
memoria lembra ese episodio dramático. Perdida no tempo, fica tamén a perda da
lancha de desembarco K–3, da Armada
española, embarrancada no mes de xaneiro do 1923 no mesmo Coído de Cuño, tal e
como recolle o xornal coruñés, El Ideal
Gallego, e da cal os propios veciños e de seguro que algúns parentes da
propia María da Repinica, extraeron
da mesma, con perigo de perder as súas propias vidas, unha ducia de minas e
tres cadeas agardando a que chegaran do Arseal de Ferrol, efectivos expertos en
desactivalas. Os carabineiros de Muxía gardaban a costa. A súa xemelga, a K-2, embarrancaría tamén o mesmo día aos
pes do Cabo Santo Hadrián, fronte ás Illas Sisargas, cando ambas as dúas
estaban sendo remolcadas polo navío Galicia,
rumbo á base naval de Marín, rachándose o remolque á altura de Malpica. Deste
último naufraxio din conta no meu traballo, Historia
da costa galega e os seus naufraxios. S.XX., páxina 163, publicado no 2004,
onde os bravos mariñeiros malpicáns fixeron o propio que a veciñanza de Cuño,
extraendo trebellos explosivos e minas da K-2,
con grave risco de envorcar as súas embarcacións polo pouco calado onde se
atopaba a lancha de desembarco e de morrer eles mesmos afogados pola forte
resaca existente.
María fálame
agora dos productos que obtiñan do mar. As irmáns ían á ribeira e collían unha
cesta de mexilóns, de lámparos (lapas), de orizos e de caramuxas; destas
últimas, di: “hainas escuras que son as
que máis saben a mar e hainas máis clariñas, que son as que saen máis ben onde
hai auga doce e saben tamén doces. Hoxe xa nos as deixan nin coller.”
Os irmáns de
María, Pepe e Manolo, cando ían a pescar, collían principalmente, “pintos e marajotas” e con estos peixes
facían a caldeirada pero curiosamente, non empregaban auga do mar. Para
elaborar este prato tan identitario da gastronomía mariñeira galega, “primeiro metían as patacas a ferver nunha
pota con auga doce con dúas follas de loureiro e un anaco cebola. Cando a
pataca estaba cocida, botaban o peixe porque o pinto e a marajota son moi
delicados e logo cando estaba o peixe listo e escurrido coa pataca, se lle
botaba por riba a allada ou rustrido…o aceite co pimentón.” Pero di María
que o peixe agora non lle sabe, que de cando en vez o segue probando porque o
pesca seu sobriño, José. Tamén se lembra de cando se ía a apañar o aljaso nas
praias para botarllo ás leiras, para as patacas.
“Mamá facía as filloas na pedra que sabían a
jloria e facía o pan de juevo na casa con juevos, fariña e sucre pola festa o
15 de agosto que era festa en Morquintián… en Cuño a diario comiamos caldo e
algunhas veces pescadito…Mamá facía bolas no forno.” Debía ter María 9 anos
cando súa nai lle dixo: -tes que aprender a facer o caldo-. Mais ela non
quería. “Pos o unto e despois as fabas e
despois un anaco de jueso do espinazo e deixas ferver e cando está o caldo
limpo metes as patacas e cando estén as patacas cocidas metes a verdura.” O
caldo facíanno nunha pota colocada enriba da trepia, na lareira. Afirma María
que a comida feita na cociña de butano saber mellor que a comida feita na
cociña eléctrica, agora ben… “o caldo
feito na cociña de leña non hai color, como a tortilla. O sabor da cociña de
leña era espectacular.”
Dous
acontecementos estranos agroman agora da vizosa memoria de María. Lembra que
cando estaban os seis irmáns deitados nas camas, mamá marchara porque morrera
unha señora en Lourido, e lles dixo: “metédevos
na cama que se non ven a Santa Compaña”. Os irmáns maiores dormían coas
irmáns pequenas, cando de súpeto María sentíu un ruído…tilín, tilín, tilín!.
María ergueuse e ollou pola ventá pero non víu nada. Voltou para a cama e cando
estaba de novo deitada, volveu a sentir o mesmo ruido ata que ficou dormida.
Pola mañá, súa nai preguntoulle se lle pasara algo á noite, pero María díxolle
que non. Mais María estivo con ese recordo moito tempo, preguntándose que podía
ter sido aquel ruído. A súa nai contoulle a María unha vez que vira á Santa
Compaña. María, tras morrerlle súa nai, díxome: “a mín apareceume miña nai e eu púxenlle unha misa e nunca máis
volveu.” Outra vez en Cuño, nun solpor sobre as seis da tarde sendo ainda
día, María di que víu no ceo unha luz en forma de arado plateado e que tiña
coma unhas ventaniñas. Pasou ao redor das casas e cando quixo volver a mirar,
xa desaparecera. María marchou para adentro da casa e pechou a porta, pois os
irmáns marcharan a apañar a herba e a nai estaba en Muxía. Cando ésta volveu a
casa e María contoulle o acontecido, súa nai Delfina, díxolle: “María ti tas tola, ti o soñaches!”
Segue a
memoria de María parindo anécdotas e detalles.“Na praia Lourido hai unha pedra no medio dela que é perigosa… da pedra
cara Lourido pódeste bañar, cara a Arliña, non.” A señora María da Piona
facía encaixe en Cuño e vendía as labores en Muxía. Logo marchou para
Argentina. Palillaba toda a semana e na súa casa xuntabase a xente na
palillada. Delfina A Repinica, a nai
de María, fixera un xersei de lá para o seu irmá Manolo, e quedoulle tan ben
que un señor de Lourido apostoulle dúas vacas a que ela non o fixera, que o
mercara xa feito. Delfina, díxolle: “Pepe,
teño testigos… pérdelas!” (polas vacas). Lembra María, que na época que ela
era nena, mandaban dende aquí para os familiares emigrados en América, o
azafrán, o pimentón e tamén unha pastilla de xabrón que ulía moi ben, pero da
que non lembra a marca ou o nome.
María, estivo
en Cuño cando foi o da marea negra do Prestige
e baixou á ribeira atopando todo cheo de chapapote. Na zona da Furna precisamente,
quedou alucinada, pois cando ela era nena podíase pasar tranquilamente ata o
seu interior, máis na actualidade o mar foi tapando a cova con pedras… “o mar ten unha forza enorme. Home levantou a
pedra de abalar!” Sobre a fermosa lenda local da Virxe da Barca, contoulle
a María, súa nai Delfina, que “debaixo
mesmo de a pedra de abalar, contáballe súa avoa que había unha cuncha de vieira
e unha cruz gravadas na pedra, e que se está a marea moi baixa na Barca que é
cando se pode ir ao aljaso fino, hai unha pedra larja, que queda ao descuberto
fronte a pedra dos cadrises, e nela vense perfectamente gravados os pes dun
neno ou da Virxe.” Nesa zona saía moito aljaso fino e que ainda se vende na
actualidade, e que as veces pódese ver pola estrada de Lourido posta a secar
polos veciños da zona. Lembra María que recentemente, cando foi a visitar o
templo de a Virxe de A Barca, despois de restaurarse do lume, chorou, porque
onde estaba o retablo só había unha parede enorme cun vinilo. Acabou marchando
para fora da raiba e da desilusión.
Seguemos a
falar María máis eu da historia de Muxía. De cando os arrierios maños
transportaban ata a vila da Barca, fai séculos, os arreos para as bestas e os
cabos para as embarcacións, feitos co cáñamo e tamén portaban os saquiños de
garabanzos…ambos productos vendíanse ou trocábanse en Muxía, polo manxar que
supoñía o congro seco producido nesta vila costeira, un producto de excelente
calidade que voltaba para as terras aragonesas, e que daría pé ao exquisito
prato de congro con garabanzos, degustado nesta rexión, ainda na actualidade. Esta
era o congro procedente dos secadoiros muxiáns que xa se preparaba nos
banquetes rexios da época dos reis Católicos, nada máis e nada menos. Outro
manxar do mar para María son os melgachos. Ainda conta que os fixo fai pouco,
guisados. Antigamente, só se empregaban para limpar a cuberta dos barcos e das
embarcacións de pesca, pola súa pel áspera. Dígolle que esa mesma historia,
escoiteilla a miña avoa Lolecha que traballou cuarenta anos no Muro, na lonxa
de A Coruña…esa e outras tantas como que os rapes de 50 kilos que chegaban do
Gransol ían para a fábrica de fariña, porque non había ninguén que os mercara e
que era tal a fartura de cigala na época, que baldes e baldes deste marisco ían
para a súa casa, para paliar a fame negra dos seus catro fillos. Pero isto xa é
outra historia.
María da Repinica máis eu, levamos case
que dúas horas e media falando sen parar. A entretida entrevista está
achegándose ao final. Ela fálame agora do lugar preferido que teñen ela e a súa
filla Rosana, para tomar o sol en Muxía: o lugar de A Pedriña. María fala que
nese sitio había dous señores de Muxía que fai anos deixaban a auga salgada nun
pocete para que cando se evaporara lles quedara o sal e recollelo despois.
O remate deste
artigo, quero facelo transcribindo unha das historias preferidas das que me
contou María nesta primeira xuntanza que tivemos e que pon de manifesto, unha
vez máis, a beleza e a relevancia de preservar e de difundir as historias que
agocha o noso inmenso patrimonio inmaterial…de cómo unha nena dunha aldea
ubicada xeográficamente, entre o monte e o mar, no corazón da Costa da Morte,
era quen de cando en vez, de contemplar a beleza dun ceo estrelado, baixo o que
navegaban diversos tipos de barcos, dende unha ventá que posuía súa familia
asomándose ao Atlántico, e da que desfrutaban do espectáculo como se fose o
mellor palco do mellor teatro de Europa. Desde esa fiestra aberta ao océano, a
ese mar de vida e tamén a ese mar de morte… “Mamá
chamábaos para ver os barcos pola ventá, polas noites. Sabían que eran de
pasaxe, porque ían iluminados por moitas luces de proa á popa, en
fileiras…sabían que eran barcos militares porque facían manobras, achegándose e
alonxándose da costa varias veces, coas súas luces vermellas…sabían que eran os
petroleiros, porque levaban luces amoreadas no puente e moi altas.”
O sol cólase
pola fiestra neste mencer especial e tamén o arresendo a salitre penetra pola
claraboia. Saio da nosa casa con rodas, mentras as miñas mulleres ainda durmen.
O mar e máis eu, sóos. A marea está no seu punto máis baixo e a descañotada xa deitou
moitas moreas de aljaso en seco. No medio deste bosque mariño ao descuberto,
hai un claro de area con medio metro de auga…a el me dirixo. Conecto baixiño a
Radio Galega no móbil, esa radio pública que o neofascismo caciquil tenta
secuestrar. Mentres pouso o meu celular sobre unha pedra a carón da auga,
comeza a soar a fermosa composición musical de Luis Emilio Batallán, “Quen poidera namorala” feita coa letra
dun poema de Cunqueiro. Baño de mare para espertar…a temperatura da auga está
impresionante. Póñome unhas algas por riba do peito e do bandullo, emulando ás
fermosas e intelixentes londras e a continuación coloco as palmas das mans
sobre a miña caluga. Ingrávido, floto mirando ao ceo…”No niño novo do vento, hai unha pomba dourada…no niño novo do vento,
hai unha pomba dourada…quen poidera namorala, quen poidera namorala…meu amigo.”
© Fernando Patricio Cortizo 2018
Foto: María da Repinica. Fernando Patricio Cortizo.
Foto: Cabazo da aldea de Cuño.
Fernando Patricio Cortizo.
Foto: Adicatoria de Ramón
Caamaño. Fernando Patricio Cortizo.
Foto: Interior da capa do libro,
2º premio, XV C.F., Ramón Caamaño, 2007.
Foto: Lancha de desembarco da
Armada española, K-2. Arquivo do
autor.
