O DERRADEIRO TRIPULANTE DO "LA ISLA"

Hoxe, 20 de novembro, ás 15:53 horas, recibín un whatsapp do meu amigo Félix González Túñez, natural da parroquia de Santa Cristina de Barro, Noia e capitán de pesca retirado. Nel comunicábame a luctuosa nova do pasamento do seu veciño, Ramón Martínez Seoane, alcumado Moncho O Caramuxo que ía ser soterrado esta mesma tarde, no lugar que o viu nacer.

Ás cinco da madrugada do 4 de outubro do 1970 con forte mar de fondo e unha mesta brétema, o pesqueiro La Isla voltaba ao porto da Coruña tras unha marea de 15 días no Gran Sol, coas súas neveras ateigadas de pescadas. Nos camarotes aseábanse os tripulantes que non estaban de garda pois arribarían a terra en menos dunha hora. De súpeto, o casco do barco sufriu tres fortes e seguidos golpes e a máquina detívose. Nuns segundos, seu xefe de máquinas Ramón Martínez Seoane, subiu de contado polas escaleiras que comunicaban coa ponte e mentres atravesábao, pasou a carón do pesca que alporizado berraba co costa, ao tempo que o barco escórase a babor e vaise a pique entre a canle do illote do Boi e a pedra da Vaca ao pé da Torre de Hércules. Ramón mantívose a flote termado dun enjaretado, aturando a friaxe das augas, aturando o estrondo do mar na escuridade, aturando a perda de dous compañeiros de balsas improvisadas e co arrepío de ser engulido polas ondas que facían tremer ao mundo esa madrugada batendo contra a costa sen descanso… todo iso, sen deixar de escoitar os laios doutros compañeiros que aínda ficaban con vida.

Naceu a luz do novo día e as correntes foron afastando a Moncho das rompentes cara o centro da enseada do Orzán. Alí foi, onde tras ficar seis horas no mar, exánime, nos seus derradeiros folgos de vida e alentado polo único pensamento na súa familia, unha avioneta do Aeroclub de Alvedro atopouno entre a escuma e facendo seus pilotos voos rasantes por riba de onde se atopaba o náufrago, acadaron chamar a atención da tripulación do pesqueiro Segundo Isabelita, que dirixiu súa proa ata o lugar onde estaba a flote Ramón Martínez Seoane, rescatándoo e levándoo a terra.

Neste tráxico naufraxio perecerían afogados 14 dos 15 tripulantes do La Isla. Súas mortes non serían en van, pois os derradeiros parágrafos da placa conmemorativa que se fixo na súa honra e que se descubriu ese emotivo 4 de outubro, nos actos do 50 cabodano do seu naufraxio na Coruña, rezan:

“Artífices póstumos das operacións de rescate do G.R.A.S. do Club del Mar de San Amaro; da chegada á cidade da Coruña, da primeira base de salvamento marítimo da Cruz Vermella en España dotada coa embarcación “Blanca Quiroga”; da creación da primeira base cun helicóptero do S.A.R. no aeroporto de Alvedro para todo o noroeste peninsular, e das orixes do G.E.A.S.

Á memoria de todos os náufragos que finaron dignificando o seu secular oficio e ás familias e achegados que sufriron as súas irreparables perdas.”

Quédanos a satisfación á A.C. Naufraxios Galegos, (que eu presido) ao Clube do Mar de San Amaro e aos membros da súa escola de mergullo, á Asociación Veciñal As Atochas-Monte Alto-Torre de Hércules, á Cruz Vermella do Mar da Coruña e a propio Concello da Coruña, de teren homenaxeado a estos afoutos mariñeiros e ás súas familias como se merecían, no 50 aniversario do naufraxio do La Isla. O único sobrevivente desta traxedia mariñeira, Moncho O Caramuxo, (que no mes de outubro do 2020 aínda vivía) declinou acudir a ditos actos polo seu delicado estado de saúde, sendo debidamente informado desta homenaxe polo seu fillo Manuel, o cal estivo presente nos mesmos, a quen dende aquí mandámoslle unha forte aperta, xunto a súa irmá e a súa nai. 

Xa navegan os 15 do La Isla xuntos, de novo a bordo, rumbo á súa Ítaca para voltar aos seus eternos caladoiros... 

Benito Silva Rodríguez. 39 anos. A Pobra do Caramiñal. Patrón de pesca.  

José Carreño Lamas. 30 anos. Noia. Patrón de costa.  

Juan Manuel Sobrido Maneiro. 30 anos. Porto do Son. Contramestre. 

Ramón Seoane Martínez. 84 anos. Noia. Mecánico maior. 

José Manuel Quiroga Bouzo. 27 anos. Ourense. Segundo de máquinas. 

Antonio Ucedo Gallego. 18 anos. Jaraicejo (Cáceres). Axudante de máquinas.  

José Miranda Caeiro. 57 anos. Seixo (Marín). Engraxador.

José María Vázquez Torea. 34 anos. Camboño (Lousame). Cociñeiro.

Eduardo Rodríguez Devesa. 40 anos. Corme. Mariñeiro.

José María Arrizado Cociña. 36 anos. Viveiro. Mariñeiro.

Darío Collazo González. 33 anos. Santo Tomé de Piñeiro (Marín). Mariñeiro.

Fernando Ríos Espada. 27 anos. A Rúa. Mariñeiro.

Francisco Martínez Rama. 26 anos. Corrubedo (Ribeira). Mariñeiro.

Manuel Constenla Junquera. 18 anos. San Xián de Sales (Vedra). Mariñeiro.

José Manuel Sande Fernández. 18 anos. Porto do Son. Mariñeiro.

Somos salitre.

Fotografía carné de Ramón Seoane Martínez, xentileza da súa víuva María Arca Hermo, sobreimpresa sobre cartaz deseñado por Xurxo Rodríguez Baña, para a exposición: La Isla. Medio século dun naufraxio que removeu conciencias.

© Fernando Patricio Cortizo 2020

DE ALEXANDRÍA A LONDRES CON ESCALA EN FERROL.

A historia que imos descubrir de seguido, forma parte dun episodio descoñecido do gran legado marítimo do noso país. Remexendo horas e horas na internet, atopei unha nova procedente do xornal español, El Globo, na súa edición do 25 de novembro de 1877 que informaba de: “Tres magníficas reliquias de la antigüedad ofreció el Bajá Mehemet-Alí en 1801 a la Gran Bretaña, en recuerdo de los salvadores auxilios que las armas inglesas prestaron al Egipto en la batalla de Aboukir, ganada por el gran Nelson en 1798, y en la batalla de Alejandría, donde se verificó la terrible matanza de Ralph Abencromby en 1801: un precioso obelisco de Luxor, una estatua de Sesostris y la Aguja de Cleopatra.”

 Dúas destas tres reliquias que anunciaba o xornal español, foron obeliscos esculpidos en granito vermello que medían preto de 21 metros de altura, con 180 toneladas de peso cada un. A pedra coa que estaban feitos procedía das canteiras de Asuán, moi preto da primeira fervenza do gran río Nilo. Esta parella de obeliscos tamén foron bautizados como as Agullas de Cleopatra e foron construidos polo faraón Tutmosis III, co motivo das festas de Sed no antigo templo do Sol na cidade de Heliópolis, aproximadamente no ano 1468 a.C.; en cada unha das súas facianas atópanse gravadas columnas centrais coas inscripcións propias de Tutmosis III, ás que outro faraón, Ramsés II, uns douscentos anos despois engadíu columnas secundarias co seu nome, títulos e fazañas bélicas. Cleopatra, fixo trasladalos á cidade de Alexandría para destinalos ao seu palacio, O Caesarium, onde rematarían derrubados. Grazas a que ficaron cubertos por unha gran capa de area no decurso do paso dos séculos, conservaron a meirande parte dos xeroglíficos a salvo da erosión.

Precisamente, un destos dous monumentos nomeados Agullas de Cleopatra, (Cleopatra’s Needle, en inglés) foi un agasallo que o Bajá de Exipto, Mehemet-Ali (1769-1849) fixo no ano 1819 a Inglaterra para agradecerlle a axuda que as súas tropas prestaran anos antes ao exército otomano na expulsión das tropas napoleónicas do seu territorio. Gran Bretaña agradeceu o xesto, pero declinou entón costear o seu elevado transporte dende o norte de África a Europa.

 Mais a historia obríganos a facer unha breve reseña deste oportunista e despiadado mandatario turco de posible procedencia albanesa. As tropas galas de Napoleón desembarcan no 1798 ao norte de Exipto, estando este territorio polo entón en poder do Imperio otomano. O obxetivo do exército francés con esta manobra de invasión era curtar as rutas comerciais de Inglaterra co Oriente Medio e coa India. Pero o tempo vai pasando e Napoleón non obteñe nin a gloria, nin a soñada victoria final. Os continuos impagos dos salarios das tropas otomanas fan que entre o seus soldados se produzan centos de desercións e que éstos rematen por adicarse á pillaxe. Éste intre de incertidume e desmoralización do exército local foi aproveitado por Mehemet – Alí, que ascendeu de xeito meteórico no rango militar, ata que toma o mando absoluto á fronte das súas tropas, expulsando definitivamente aos franceses de Exipto tras a súa victoria na toma da cidade do Cairo no 1803.

 A noite do 12 ao 13 de maio do 1805, Mehemet - Alí, foi elexido o valí de Exipto polas autoridades relixiosas do Cairo, os ulemas, provocando seu nomeamento a volta á calma nas rúas. Dous meses despois a autoridade e mando que lle concederan en Exipto, sería recoñecida polo sultán á fronte do imperio otomano,Selim III. Pero a historia tíñalle reservado a Mehemet- Alí un espazo polo que sería lembrado eternamente. A súa obsesión cos bravos mamelucos, dos cales pensaba que o derrocarían trala derrota francesa para facerse de novo coas terras que gobernaran no decurso dos últimos sete séculos, fixo que centrara seu único obxetivo na extensión do seu poder por todo o territorio que gobernaba. No 1811, coa excusa de celebrar unha festa de investidura ao seu fillo Tusun, como xeneral dos exércitos de Arabia, convidou a este evento que se celebraría na súa residencia a 24 príncipes mamelucos e aos seus 400 acompañantes. Cando a comitiva dos antigos mandatarios exipcios cruzaba unha pequena e estreita rúa da cidadela do Cairo, os homes baixo as ordes de Mehemet – Alí lles tenderon unha emboscada e os asesinaron vilmente, na súa totalidade. Este feito é coñecido históricamente coma a famosa Matanza do mamelucos.

 Voltando ao tema do traslado do famoso monolito exipcio a Inglaterra, dende que Mehemet-Alí, o valí deste territorio dominado polo imperio otomano, agasallara a Inglaterra con dito monumento no 1819 ata que o goberno británico decideu ao fin trasladalo ao seu país no 1874, transcurriran xa cincuenta e cinco anos. O xeneral inglés, Sir James C. Alexander que admirara o obelisco de Luxor na Praza da Concordia de París, propúxose voltar á capital da súa nazón cun obelisco que levaba o nome da famosa amada de Marco Antonio, para que fora ergueito nun dos peiraos do Támesis, fronte a Saint Paul.

Pero o tempo foi pasando e no intre que os ingleses deciden ao fin levarse seu monumental agasallo, o virreinato de exipto está gobernado por Ismail Pashá (1862-1879) que fora reticente a deixarllo levar aos extranxeiros, maila importunado por repetidas instanzas, ao fin cede no seu empeño supoñendo que non podería ser transportado do lugar onde se atopaba…trabucábase.

 O monolito elexido tiña 68 pes de lonxitude por 9 de anchura na súa base; estaba ubicado a curta distancia do mar nun terreo cuio propietario era un grego de nome, Dimitri. Xeográficamente achábase onde se producira a Batalla de Aboukir o 8 de marzo do 1801, onde as tropas anfibias do xeneral británico Ralph Abercromby, derrotaran as naponeólicas de Louis Friant.

 Finalmente, unha das famosas Agullas de Cleopatra sería movida da súa ubicación orixinal para o seu definitivo traslado a Londres, grazas ao patrocinio de dita empresa polo británico Erasmus Wilson que a levaría remolcada por mar. A operación do traslado do monolito comezou o 28 de agosto do 1877 baixo a dirección dos enxeneiros británicos John Watkins e Wayman Dixon. A famosa Agulla de Cleopatra dous días despois botábase ao auga con éxito, sendo introducida previamente nun cilindro de ferro de 92 pes de lonxitude por 15 de diámetro e éste á súa vez, introducido nunha gran caixa de madeira. Pero o auga penetrou nos seus contedores, asolagándoos e houbo que remolcar de novo a terra o obelisco.

 O 7 de setembro, fíxose a segunda proba de botadura para poñer a flote o monolito, tras rachar previamente o forro de madeira que o cubría. Flotou sen problema. Foi entón cando se lle amarrou un cable de remolque ao vapor británico Olga. Éste, ao dar avante, afundeu o contedor de ferro saindo éste de novo a flote e manténdose na superficie do mar abaneándose coas ondas. Intres despois, comprobaríase que non sufría vías de auga. Ao fin, o 21 de setembro do 1877 o remolcador de paletas Olga, con 9 pes de calado e un desplazamento de 280 toneladas, con casco de ferro e moi mariñeiro, emprendía definitivamente a súa viaxe rumbo a Londres remolcando o barco cilindro entre os aplausos da multitude que enchía a praia contemplando a escea.

 A nova máis importante que esos días recolleu a prensa do noso país, foi o gran paso para o progreso que se realizou na cidade española de La Habana, (daquela a Illa de Cuba pertencía a España) tendéndose unha liña de teléfonos entre o cuartel de bombeiros desta cidade e a casa dun empresario catalán de apelido Muset e contactando vía telefónica ambos extremos con éxito. O experimento de Cuba producíase o mesmo verán no que Graham Alexander Bell, inauguraba a súa empresa nos Estados unidos: a Bell Telephone Company.

Mentres o vapor inglés Olga, fai a viaxe de volta a Inglaterra, a prensa galega informa o 4 de outubro do ataque de 2.000 moros á guarnición española de Joró nas Illas Filipinas, sendo éstos vencidos polas tropas coloniais, causándolles grandes baixas.

O 15 do mesmo mes, a prensa internacional faise eco que os 240.000 rusos que se atopan en Bulgaria para atacar Plewna e arrebatarlla aos turcos, sofren unha enfermidade espantosa que os está a matar por centos.

Publican os xornais do país nesta primeira metade de outubro do 1877 a perda do vapor correo francés da compañía Mensagerías Marítimas, Paraná, que zarpou de Vigo o pasado 22 de setembro e que vaise a pique na costa de Baía, no Brasil, salvándose afortunadamente toda a súa tripulación, pasaxe e correspondencia.

Seguindo co periplo do vapor Olga que remolcaba rumbo a Inglaterra o cilindro que contiña no seu interior a Agulla de Cleopatra e, despois de ter sofrido innumerabeis dificultades non previstas na navegación na súa longa e lenta travesía cara s costa británicas, cando navegaba ao NW do Cabo Ortegal con mar grosa de compoñente NW, seu capitán, Mr. Booth, ante o grave risco de naufraxio da súa propia nave e do cilindro de ferro que remolcaban, enviou seis voluntarios da súa propia tripulación a bordo dun bote auxiliar para tratar de rescatar aos outros seis tripulantes que ían a bordo da estructura habitable do remolque. Mais o gran mar de fondo fixo envorcar o bote e por desgraza seus seis ocupantes falecerían afogados. Vendo que a situación era insostible e que o perigo de naufraxio de ambas naves era inminente, o capitán Booth por medio do código de bandeiras, comunicouse co capitán Carter ao mando a bordo do cilindro de ferro. Conseguiron tender un cable dende a cuberta do Olga á do remolque e deste xeito súa media ducia de homes de dotación conseguíu subir a un bote, dende o cal foron cobrando a lonxitude do cabo que os afastaba do seu barco ata que por fin poideron pisar a cuberta do vapor Olga, a salvo. A continuación, o capitán Booth ordeou curtar o cable do remolque e a Agulla de Cleopatra quedou abandoada á súa sorte á deriva no mar aberto e no medio dun forte temporal.

Seis días despois de que arribase á costa inglesa o vapor Olga, seu capitán pon en coñecemento das autoridades británicas a perda do valiosísimo remolque que contiña no seu interior o obelisco exipcio. Posteriormente, o goberno británico notificará entre o 19 e o 20 de outubro do 1877 a perda dun barco da súa nacionalidade fronte ao Cabo Fisterra ao Ministerio de Marina español da época, dende o cal telegrafían ao Capitán Xeneral de Ferrol para darlle dita nova, emitíndose dende esta cidade a orde de que os buques españois que naveguen entre o Cabo Fisterra e o Cabo Ortegal, extremen as precaucións contribuíndo deste xeito a buscar a nave-contedor que albergaba no seu interior o famoso monumento exipcio. Pero coma no último cuarto do século XIX, tres de cada catro barcos que navegaban fronte á costa galega eran británicos, finalmente o  Fitzmaurice, un vapor da mariña mercante británica que se dirixía en ruta dende as Illas británicas rumbo a Valencia, atopa o cilindro de ferro preto do Cabo Ortegal despois de que fora descuberto por uns barcos de pesca españois (seguramente galegos) entrando no porto de Ferrol co famoso obelisco a remolque, surxideiro no que ficaría por espazo de tres meses ata que seu casco de ferro danado polo temporal, foi reparado poidendo zarpar definitivamente a Inglaterra. A prensa española que o puido visitar amarrado ao porto galego, defíneo deste xeito: “Está encerrado en un cilindro de plancha de hierro de poco espesor, que presenta en sus extremos unas pequeñas irregularidades o concavidades. Sobre el cilindro se asienta una caseta, también de hierro, de figura rectangular, que tiene una abertura en la cara alta por donde se desciende al interior, donde existen unos departamentos o divisiones que semejan camarotes. Esta caseta está también abierta por su cara inferior y desde allí se descubre la caja de madera en que el monolito viene encerrado y el monolito mismo. Descansando sobre todo el aparato se asienta un puente formado por barandas y puntales de maderas y con su correspondiente plan, al centro del cual está colocado el timón con su guarnimiento. “

 Mr. Dixon, un dos enxeñeiros ingleses que preparara o operativo de desenterrar o monolito para facelo chegar á costa exipcia, demanda ante o tribunal do Almirantado británico ao armador do vapor Olga para que lle aboasen os gastos do salvamento que deben liquidarse, poñéndose ademáis dacordo con Mr. Watkins, o outro enxeñeiro do operativo, para que un dos seus potentes remolcadores da canle se dirixa ao porto de Ferrol para remolcar dende o surxideiro galego ao de Londres, a famosa nave-cilindro que contén a Agulla de Cleopatra, e afirma:  “A travesía dende Ferrol a Londres é de 1.120 km que poderán andarse, sendo favoráveis as circunstancias en cinco días, cun dos buques do señor Watkins.” O prezo de dita operación orzaméntase nuns 12.500 francos, que serán aboados cando o obelisco arribe ao fondeadoiro no Támesis.

 Existen dous fermosos óleos que inmortalizan éste intre histórico pintados con gran realismo e beleza polo artista de talla internacional, Marek Sarba. O primeiro deles, titulado: I most abandon the vessel,  recolle o intre no que a tripulación do Olga tenta auxiliar dende un bote á que está na cuberta do obelisco no medio do temporal o 14 de outubro do 1877.

O segundo é de especial fermosura, recollendo o intre no que remolcador británico de paletas, Anglia, abandoa a ría de Ferrol o 15 de xaneiro do 1878, levando a remolque a famosa nave cilindro que alberga no seu interior ao obelisco exipcio. A escea inmortaliza o paso de ambos os dous barcos entre os castelos de La Palma e San Felipe, no óleo titulado: Passing The Ferrol Castillos.

O xornal, La Correspondencia de España, na súa edición do domingo 27 de xaneiro do 1878, publicaría: “Ha llegado a Londres el vapor Anglia, que remolcaba la Aguja de Cleopatra. La reina ha felicitado al ingeniero encargado del transporte del obelisco, que en breve será erigido en una de las plazas de Londres.”

 No mes de agosto do 1878, comezan a funcionan máquinas hidráulicas para erguer paseniño o enorme monolito exipcio á beira do río Támesis, en Westminster. Supervisan as operacións o enxeñeiro John Dixon e o doctor Erasmus Wilson, xenerosidade a deste último que outorgando un donativo de 10.000 libras esterlinas para dita empresa, permitiu o transporte a Inglaterra do fermoso monumento remolcado dende o porto de Ferrol. As operacións efectúanse con gran precaución polo peso do obelisco exipcio. Finalmente, éste asentarase sobre unha palestra de 5,5 metros de alto, cunha base de 2 metros de lado, acadando os 21 metros de altura en total. Unha colección de obxetos foi colocada no interior da base antes de colocar o obelisco enriba da mesma: un retrato da raíña Victoria; unha colección completa de moedas británicas; un pequeno obelisco en escala feito en bronce; un anaco de granito do mesmo obelisco; copias da biblia en varios idiomas; a historia do traslado do obelisco dende Alexandría a Londres cos seus respectivos planos; o Pentateuch en hebreo; O libro da Xénese en árabe; un mapa de Londres; unha copia da guía telefónica de Londres; unha copia do Almanaque Whitaker; unha copia da Guía de trens Bradshaw; os xornais londinenses editados ese día; un gato hidráulico; anacos de cables empregados para izar o monumento; unha caixa de cigarrillos; pipas de tabaco; unha colección de xoguetes; unha caixa con artigos de tocador de muller e unha colección de fotografías de doce fermosas mulleres inglesas, entre outras. As operacións rematarán finalmente o 21 de setembro deste mesmo ano. Tres anos despois se lle engadirían ao obelisco dúas esfinxes de Tutmosis III, en bronce, que son copias das orixinais que se atopan na valiosa colección exipcia do Duque de Northumberland no castelo de Alnwick, realizadas en basalto negro.

O curioso desta historia é que as denominadas Agullas de Cleopatra non teñen relación coa raíña gobernante de Exipto a finais do século I a.C. A Agulla de Cleopatra que se ergue a carón do Támesis é unha xemelga algo máis pequena da que sería tres anos despois ubicada no Central Park de New York.  Ésta última, fora trasladada a América tras abrirse a Canle de Suez á navegación, no 1869. Ismail Pashá, o virrei exipcio na época, ofreceu éste segundo obelisco aos Estados Unidos para relanzar as relacións comerciais co país norteamericano, feito que rematará formalizando seu fillo e sucesor, Tewfik Pashá, no 1879. William H. Vanderbilt, sería nesta ocasión a persoa que financiaría seu traslado dende o norte de África, instalándose definitivamente dito monumento en Central Park, no 1881.

 Na actualidade, na ribeira do Támesis, en Westminster, concretamente nos Victory Embankment Gardens, entre as pontes de Waterloo e Hungerford, podemos atopar o monumento máis antigo conservado na cidade de Londres, the Cleopatra’s Neddle, a famosa Agulla de Cleopatra, que ten 3.500 anos de antigüedade. Na palestra deste monolito, na súa faciana sur, hai unha inscripción que reza: “William Askin. Michael Burns. James Gardiner. William Donald. Joseph Bendow. William Patan. Falecidos na tentativa de recuperación da nave do obelisco Cleopatra no decurso do trebón do 14 de outubro do 1877.” Dita inscripción dise que foi colocada por suxestión da propia raíña Victoria de Inglaterra.

 Os chanzos e a palestra do obelisco, foron danados  por un bombardeo aéreo o 4 de Setembro do 1917 no conflicto bélico da primeira Gran Guerra que asolou Europa.

Rematarei este artigo cunha descuberta que fixen fai meses cando andaba fedellando polo facebook, concretamente na páxina de Kayak Redes, clube do que é socio meu amigo Xosé Luis Blanco, excelente fotógrafo e cámara de televisión, por certo. Foi aquí, onde vin publicada unha fotografía dunha rapaza que flotaba no mar sacando seu torso por riba da superficie das augas co seu respectivo chaleque salvavidas e casco postos e que sostiña coa súa man esquerda a proa do seu kayak, escorado uns 45º e cuia metade de dita embarcación ficaba afundida no mar.  A cabeceira da fotografía, explicaba: “Formación de seguridade en Kayak Redes. Facendo unha Agulla de Cleopatra, tambucho e bañeira asolagada nun Fun Run Kayak.” Automáticamente, escribín unha entrada nese “post” para saber a procedencia da fonte e un dos seus membros me dirixíu a unha páxina da Internet británica que traducida ao galego, titúlase: A Agulla de Cleopatra e a recuperación do rizo. Aquí explicábase polo seu autor, Wayne Horodowich que: “ás veces había suficiente aire na proa ou na popa para facer que o kayak flote apuntando cara arriba. Pregunteille a Derek Hutchinson (o autor da páxina en cuestión) por que se chamaba Agulla de Cleopatra. Él respondeu: coa proa do kayak apuntando ao ceo, xusto por riba da superficie do auga, lémbrame ao obelisco chamado Agulla de Cleopatra que se atopa no terraplén do río Támesis en Londres.”

Seguramente, Derek non saiba do periplo polo que pasou a famosa Agulla de Cleopatra ata que chegou a Londres… incluso os membros de Kayak Redes, nin saberán que esa foto é unha homenaxe en si mesma ao importante monumento exipcio que a piques estivo de afundirse en augas galegas e que incluso estivo 90 días a escasos kilómetros do seu clube, no porto de Ferrol. Agora xa coñecedes de onde procede o nome da manobra “facendo unha agulla de cleopatra” da xente que practica o remo con kayak.

 O noso gran patrimonio marítimo e por ende mundial, está forxado de episodios heroicos sobre as ondas que encheron as páxinas da historia de epopeas, pero tamén de traxedias.

 Somos salitre.

 © Fernando Patricio Cortizo 2020

Ilustracións

-Gravado: Remolque da Agulla de Cleopatra polo vapor Olga. Cabeceira do xornal español, El Globo, edición do 25 de novembro do 1877.

-Óleo: Retrato de Mehemet–Alí (1769-1849). Louis Charles Auguste Couder, 1840.

-Recurte de prensa: El Globo, edición do 20 de outubro do 1877.

-Óleo: The Transport of Cleopatra's Needle from Egypt to London. Scene 1: I most abandon the vessel. Marek Sarba.

-Óleo: The Transport of Cleopatra's Needle from Egypt to London. Scene 2: Passing the Ferrol Castillos. Marek Sarba.

-Foto: Agulla de Cleopatra, en Londres. www.divento.com

-Foto: Formación de seguridade, Agulla de Cleopatra. Club Marítimo de Redes. 

 Bibliografía

-Naufragios y crónica marítima de Galicia hasta 1899. Patricio Cortizo Fernando. Ediciones Cartamar,  A Coruña, 2016.

-Enciclopedia Historia del mundo, Larousse. 1999.

 Hemeroteca

-El Globo, 20 de outubro do 1877.

-El Globo, 25 de novembro do 1877.

-La Correspondencia de España, 27 de xaneiro do 1878.

-El Correo Gallego. De setembro a xaneiro do 1878.

Internet

-https://www.facebook.com/ClubMaritimoRedes.

-https://paddling.com/learn/cleopatras-needle-the-curl-recovery.

-www.sarba.com

 

BIBLIOTECAS ASOLAGADAS

Estos días hai temporal no mar. Esta pasada noite caeu xiada. Cos ollos pechados e sentado no asiento do meu coche coa ventaniña baixa, noto as primeiras raiolas do sol na miña faciana ao tempo que me relaxo escoitando as ondas bater contra a costa e esnifo o seu salitre pulverizado que sube ata o Miradoiro da Enseada de Lourido, mesturándose co arrecendo a terra mollada. É nesta fermosa e brava paisaxe atlántica onde remata o linde do Concello de Arteixo e comeza o de A Laracha. Ollar e escoitar o mar é a miña mellor mediciña cando non me poido mergullar nel.

Cando estou a desfrutar deste intre de pracer, un chío soa no meu móbil… ólloo de esguello e comprobo que é o capitán Nemo que me envía un vídeo ao vivo polo messenger. Coñecémonos dende fai cuarenta e un anos. Nas xornadas e noites de temporal, descende co seu mítico somerxible ata os abismos oceánicos para fuxir da maruxía e ter unha navegación tranquila delegando o mando da súa nave ao seu incorruptible e descoñecido, segundo de a bordo. O vídeo comeza a reproducirse. Vese a Nemo resgardado ao abeiro dos incunábeis que garda a gran biblioteca do Nautilus. Unha feble luz dun flexo alimentado por hidróxeno alumea somentes as páxinas da obra que elexíu para este intre en soedade, ao tempo que polo gran ollo do mítico submarino, ten o privilexio de ser o único humán que contempla a maxestosidade da bioluminiscencia dos miles de seres abisais que rodean a creazón de Verne a 400 atmósferas.

De contado, deito o móbil no asento do copiloto e deixo a caer a miña testa cara atrás e mentras pecho de novo os ollos, pero soa outro chío no celular…desta vez é Emilia, filla de José Miranda Caeiro, engrasador do pesqueiro La Isla, que faleceu aos 57 anos no tráxico naufraxio deste barco aos pés da Torre de Hércules, o 4 de outubro do 1970, xunto a outros trece compañeiros de tripulación…só houbo un supervivinte. Este ano cúmplese medio século do seu naufraxio…cómo pasa o tempo!

Falamos un anaquiño de seu pai. Emilia cóntame que ainda están a agardar hoxe as novas do naufraxio por parte da armadora do barco, Don Guzmán y Hermanos de A Coruña. Ninguén avisou á súa familia do afundimento que se produciría ás 5 da mañá. Eles, enteraríanse ás sete da tarde do día seguinte polos veciños que escoitaban a radio costeira. Emilia, conta que pasaban os días e o corpo de seu pai seguía sen aparecer. Seu irmá maior que actualmente vive en Alicante, fixera algunhas mareas co seu pai no mesmo barco, e foi o que avisou ás autoridades do lugar exacto onde estaba seu camarote, pois sabía que José se non estaba de garda, refuxiábase no mesmo para ler ou para asearse, hipótese ésta última máis que probable pois o barco xa estaba preto de arribar ao porto de A Coruña, coas adegas ateigadas dunha boa marea de pescada. Fronte a impotenza da familia do afogado, o propio Crego da parroquia do Seixo onde residen, ubicada a 4 kilómetros de Marín, falou cun irmán que estaba destinado na Capitanía Marítima do Cantábrico que foi o que moveu ficha para que de novo os buzos descenderan ao interior do pecio. Finalmente, o sábado 11 de outubro, unha semana despois do naufraxio, os mergulladores do Clube do Mar de San Amaro penetraron no casco do La Isla e tras forzar a porta do camarote onde indicara o fillo de José que ía a estar seu pai, atopáronse co cadáver do malogrado engrasador. Foi o único tripulante atopado dentro do barco.

Segue a contar Emilia que seu pai, José Miranda Caeiro era un home moi metódico na súa vida cotiá e que lle encantaba ler, de feito perdeu unha gran biblioteca nese naufraxio que estaba no seu camarote. A nai de Emilia collera unha depresión enorme trala morte do seu home, ademáis de quedar a economía a familiar moi tocada pois daquela non se pagaban os seguros de accidente. José Miranda Caeiro, só ía facer dúas mareas máis e logo ía a vivir na casa familiar traballando en terra pois tivera o matrimonio outro fillo, facía só tres anos.

Cóntame Emilia que a ela seus pais preparáranna moi ben en cuestión de estudos. Seu pai era unha persoa moi culta, de feito os veciños agardaban a que José viñera do mar para que lles cubrira papeis para compra de propiedades, terreos, etc. Os irmáns Miranda tiñan fama de ser xente culta e noutra época foran sindicalistas.

Lémbrome agora do que fora compañeiro meu de traballo, e que moitos anos antes exercera de contramaestre a bordo de barcos de pesca por medio mundo, estou a falar de Jose Luis Iglesias que no naufraxio do pesqueiro Nuestra Señora de Gardoze en Irlanda a comezos da década dos 90 do século pasado, tamén perdeu a súa gran biblioteca que levaba no seu camarote… máis poido salvar a vida.

Cantos miles e valiosos documentos históricos, entre eles, diarios de navegación, cartas de navegación, libros autobiográficos, ensayos de viaxes marítimas, libros de aventuras, libros da ciencia da navegación, cadernos de bitácora, tratados de paz, tratados de posesión de terras, tratados entre civilizacións marítimas antagónicas e outros incunábeis se perderían no mar dende a noite dos tempos dende que o home comezou a navegar deixando constanza escrita, tanto das súas proezas como das súas epopeias marítimas? Moitas desas alfaias literarias foron rescatadas polo capitán Nemo e a súa tripulación inmortal do Nautilus.

A primeiros de outubro deste ano de 2020, cúmplese precisamente o cincuenta cabodano do naufraxio do pesqueiro La Isla. Medio século dunha traxedia marítima acontecida aos pés da Torre de Hércules que puxo de manifesto o desamparo e a total falta de medios de salvamento marítimo que sufría a Galiza de comezos da década dos setenta do século pasado. A morte de catorce dos quince tripulantes deste pesqueiro coruñés o 4 de outubro do 1970, trouxo a dor e a impotencia ás súas familias e a consternación á sociedade, vendo como na época, unha cidade coa historia marítima de A Coruña e a relevancia entón do seu porto pesqueiro en Europa, non dispoñía de ningún medio propio de salvamento marítimo que non fose o que podían ofrecer as propias tripulacións de mercantes e pesqueiros, ou os escasísimos e obsoletos medios que polo entón destiñaba a Armada española para estos mesteres.

Ainda fica na memoria da xente de máis idade de As Lagoas, zona costeira do barrio de Montealto, o tráxico episodio do naufraxio deste pesqueiro, pois os primeiros en tentar axudar a ditos náufragos foron precisamente veciños que habitaban na época  as humildes casas que estaban a carón dos cantís dende o alto da praia das Amorosas ata onde hoxe se ergue o comezo do Acuarium Finisterrae. Máis a afouteza desta veciñanza, nada poido facer contra a forza do mar a pesares que tiñan diante dos seus ollos a varios náufragos con vida que co paso das horas e coas forzas esvaecidas foron engulidos polo implacable océano sen que ninguén nin nada os poidese rescatar. Carmen Rodríguez Cañizás, a quen visitei recentemente na súa casa do barrio da Atalaia, en Malpica, perdeu a seu pai neste naufraxio, o mariñeiro Eduardo Rodríguez Devesa de 41 anos de idade. Trasladouse a mesma mañá do naufraxio do La Isla coa súa nai dende Malpica ata A Coruña, nun taxi. Tras asegurarse pola súa teimosía de que seu pai ía enrolado a bordo do pesqueiro afundido, por un caso que agora non ven a conto, achegáronse finalmente ambas as dúas ata os cantís da Torre, dende onde vían sobresair o pau do pesqueiro pola superficie do mar coa baixamar. Foi alí, onde Carmen e súa nai enteráronse polos propios veciños de As Lagoas que un xitano que vivía nunha das chabolas preto do mar foi o primeiro en escoitar os laios dos náufragos de madrugada. Este home foi correndo a buscar a un tendeiro do barrio para que dera aviso dende o seu teléfono do que estaba a acontecer, máis cando se deu aviso delo á Comandancia de Marina sobre as seis da mañá, non se lle deron credibilidade ás novas pola procedencia social da persoa que as transmitía. Tardaron dúas horas na propia Comandancia en decatarse que a información era verídica, enviando entón ao patrulleiro Sálvora que nin sequera puido arrimarse á costa polo estado do mar, perdéndose deste xeito un tempo crucial no que se podían ter salvado numerosos náufragos. Proba do que contamos vivíuno o propio Comandante de Mariña nas súas carnes, cando se trasladou ata o lugar dos feitos sendo increpado pola veciñanza das Lagoas e polos xitanos que tentaron guindalo ao mar…

En canto abríu o día, dende o recén estreado Posto de Prácticos sito o pé da Torre de Hércules, José Antonio Viñas que estaba ao seu cargo, non parou de emitir sinais de socorro alertando aos barcos pesqueiros que navegaban pola zona para que acudiran ao rescate dos náufragos do La Isla, xesto que foi imitado polo capataz do parque de bombeiros de A Coruña, Emilio Paz, o cal chamou persoalmente á Radio Costeira para que emitise un comunicado pedindo axuda a todos os barcos que navegaban pola zona para axudar na rescate dos náufragos, chegando varios do porto de A Coruña e de Malpica ata as inmediacións da Torre de Hércules, pero o forte mar de fondo non lles deixou achegarse ao lugar do naufraxio. Emilio Paz tamén afirmou a un correspondente de La Voz de Galicia que ainda ás oito da mañán había varios náufragos flotando no mar preto da costa que el mesmo vira co catalexo e como varios deles ainda erguían seus brazos nun xesto desesperado pedindo unha axuda que nunca chegou. 

O único sobrevivinte, o maquinista do La Isla, Ramón Seoane Martínez, natural de Noia e veciño de A Coruña, tras permanecer seis horas no mar, sería rescatado grazas a que Juan José Martínez Vega e Rafael Cortés acudiron á chamada de socorro e tras avistalo no mar, guindáronlle un gorro vermello dende a cativa ventaniña da avioneta que pilotaba, pertencente ao Aeroclub de Alvedro. Posteriormente, este náufrago, sería rescatado do mar polos membros da tripulación do pesqueiro, Segundo Isabelita, cuio patrón era Juananco, exogador do Deportivo. Outro mariñeiro destacado na rescate de náufragos do La Isla, foi o famoso Pepiño, José López Varela que sen saber nadar, xogouse a vida a bordo da súa chalana cun motor de 8 cabalos, recollendo corpos dos malogrados náufragos a carón das mesmas rompentes, para entregalos posteriormente a barcos pesqueiros que peiteaban a zona para que os levasen a porto.

Os buzos do Clube do Mar de San Amaro aproveitando unha mellora nas condicións do mar, descenden ao pecio do La Isla o martes 7 de outubro. Eran Roberto Diehl, Francisco Vázquez, Salleres, Ferreiro, Freire e Bonilla, os cales permaneceron por espacio duns trinta e cinco minutos baixo as augas, tras ser trasladados ao lugar exacto do naufraxio pola lancha de Pepiño pois o remolcador no que ían a bordo o Gervasio, non puido achegarse á rompente. Tras saír á superficie os buzos deron os primeiros informes do estado do barco. Presentaba tres grandes fendas de metro e medio cada unha no seu costado de estribor en forma de media lúa, en dirección de quilla a cuberta. Atopábase apuntando coa súa proa cara o Monte de San Pedro e coa súa popa cara a Punta Herminia, tendo o seu pau a escasos metros da superficie do mar. O casco estaba deitado sobre o costado de babor entre a canle existente entre o Illote do Boi e a Pedra da Vaca, a 12 metros de profundidade.

Aos poucos días desta traxedia mariñeira, o presidente da Cámara de Comercio de A Coruña, Juan María Martínez Barbeito, trasladouse a Madrid ao Ministerio de Comercio. Unha vez alí, nada máis entrar no despacho do ministro, Enrique Fontana Codina, guindoulle uns xornais enriba da súa mesa coas novas do naufraxio do La Isla, decíndolle: “Señor Ministro con unos medios de salvamento adecuados, no habría habido estos catorce muertos.”

Pero a perda dos catorce tripulantes do La Isla, non acontecera en van. No ano 1971, tanto pola presión social como pola perseverancia dalgunhas institucións e figuras de relevancia vencelladas ao mar dende altas instanzas e entidades, como Francisco Dotras Lamberti, un dos impulsores do salvamento marítimo na cidade de A Coruña, xunto a o Club de Leones desta cidade, chega ao porto de A Coruña a famosa Blanca Quiroga, un novedoso modelo de lancha autoadrizable de salvamento marítimo, pertencente á Cruz Vermella do Mar con base no Dique Barrié de La Maza, no porto de A Coruña. Curiosamente, un dos primeiros rescates efectuado pola dotación da Blanca, aconteceu o 11 de outubro do 1971, cando o pesqueiro Carmen Vilariño, de idénticas características que o La Isla e, procedente tamén do Gransol e con rumbo a descargar a súa marea no Muro de A Coruña, embarranca nas Laxes do Cabalo de Pradeiras, pasado  o destacamento de Punta Herminia. A totalidade da tripulación deste barco pesqueiro foi rescatada con vida pola tripulación da Blanca e por outra embarcación pesqueira que se achaba polos arredores.

Mentres agardábase dotar por fin de medios de salvamento aéreo á costa galega, a triste realidade poñía de novo en entredito as autoridades estatais. Embarrancaba na costa de Laxe o pesqueiro Playa Arnela, a noite do 6 de novembro do 1972, convertíndose seu naufraxio nunha nova traxedia para a familia mariñeira galega, morrendo afogados 10 homes da súa tripulación. Só houbo dous supervivintes.

Finalmente, habería que agardar ata o mes de marzo do 1973, cando o Xefe do Estado Maior do Exército do Aire, ordea o establecemento dunha unidade aérea no aeroporto coruñés de Alvedro, respostando deste xeito a un requerimiento do gobernador civil de A Coruña, o entón, Miguel Vaquer Salor. Dita unidade aérea era un helicóptero modelo Puma Aloutte III, asumindo o Ministerio do Aire deste xeito a posta en marcha dun Servizo de Salvamento nas costas galegas, o primeiro en España, cun custe de 17,5 millóns de pesetas e cunha tripulación de sete homes, cuios soldos de 1,5 millóns de pesetas anuáis para cada un, deberían ser costeados polas tres provincias marítimas galegas.

Algo estase a mover nestes intres entre algunha asociación veciñal, algún Club e algunha entidade da cidade de A Coruña, xunto a unha asociación cultural para tentar homenaxear aos náufragos do La Isla, no cincuenta cabodano do seu naufraxio…

Soa outro chío no móbil…é o capitán Nemo de novo. Mándame un segundo vídeo ao vivo, onde vense as luces exteriores do Nautilus alumeando un espectacular pecio antigo. Agora a cámara deixa o abismo oceánico por un intre e grava grosas estanterías de madeiras nobres ateigadas de libros que tapizan a gran biblioteca do seu mítico somerxible, pertencentes a barcos afundidos de tódalas época e segue os pasos do veterano e inmortal capitán ata que senta na súa gran mesa de kaoba. Nemo, xa non lembra o número de veces que circunnavegou o globo baixo o mar e tampouco as ducias de veces que axudou a náufragos de morrer afogados. Parco en palabras, o misterioso capitán do Nautilus despídese de mín nun perfecto galego: “comeza a facer frío a esta profundidade, en breve teremos que ascender.” Mentres, xira o seu móbil á dereita e vexo unha estufa de ferro que queima algas secas, ao seu carón están os pes do misterioso capitán que está descalzo …a estufa ten unha inscripción… HMS Serpent. Remata o vídeo pousando seu móbil na mesa sobre un album de fotos de cando os buzos do Nautilus extraeron tesouros da ría de Vigo da malograda Flota da Prata española. Nun recuncho da gran mesa emparafuxado á mesma, pódese ver o seu primeiro escafandro ao que converteu nunha caixa forte de dobre pechadura frontal que garda todas as súas confidencias e segredos…unha chave está sempre con el e a segunda, gardada no interior da capa de pel de antílope que cubre o diario de navegación do navío holandés, Wapen Van Hoorn.

                                 

Á memoria dos mariñeiros do La Isla e doutros centos dos seus compañeiros que dende a noite dos tempos forxaron a historia marítima do seu pobo, deixando nela as súas propias vidas.

Somos salitre…

Rol do pesqueiro, La Isla:

1-Benito Silva. 39 anos, casado e con catro fillos, natural de A Coruña, patrón de pesca.

2-José Carrero Naya. 30 anos, solteiro, natural de Noia, patrón de costa.

3-Juan Sobrido Maneiro. 30 anos, casado e con 2 fillos, do Porto do Son, contramaestre.

4-José Manuel Quiroga Bouza. 27 anos, casado e cun fillo, natural de Ourense, engrasador. Falecido.

5-José Miranda Caeiro. 59 anos, casado e con 3 fillos, natural de Marín, fogoeiro.

6-José Arrizado Cociña: 36 anos, solteiro natural de Viveiro, mariñeiro. Falecido.

7-Eduardo Rodríguez Devesa. 41 anos, casado e cunha filla, natural de Malpica. Mariñeiro.

8-Francisco Martínez Rama. 26 anos, natural de Corrubedo, mariñeiro.

9-José Manuel Sande Fernández. 18 anos, solteiro, de Porto do Son, mariñeiro.

10-Manuel Constela Junquera. 18 anos, solteiro, natural de Vedra, Santiago, mariñeiro.

11-Fernando Ríos Espada. 27 anos, solteiro, natural de Málaga e domiciliado na cidade de A Coruña, mariñeiro.

12-José Manuel Vázquez Torea. 35 anos, casado e con 2 fillos, natural de Miñotorto, Portosín. Mariñeiro.

13-Darío Collazo González. 34 anos, natural de A Coruña, mariñeiro.

14-Ramón Seoane Martínez. 34 anos, casado e con  fillos, natural de Noia e residente na cidade de A Coruña, mecánico maior, único sobrevivinte. Faleceu o 23 de abril do 2011. 
15-Antonio Vicedo Gallego. 18 anos, natural de Cáceres, engrasador. Único desaparecido.

© Fernando Patricio Cortizo 2020

Foto: Bioluminiscencia. www.spotmydive.com

Foto: Enseada de Lourido. Fernando Patricio Cortizo.

Foto: Nautilus. elhacedordesuenos.blogspot.com

Foto: Naufraxio do La Isla. Manuel López.

Gravado: Bibliotreca do Nautilus. Gustavo Doré.